ĐỐI THOẠI

Sau cuộc đổi tiền lần thứ hai năm 1978: Cuộc đào thoát trong đêm của một gia đình “tư sản”
Cù Mai Công
24-9-2025
Tiengdan

(Sau 1975, năm 1978 là một năm căng thẳng: Kh’mer đỏ gây xung đột ở biên giới Tây Nam, cuộc “cải tạo công thương nghiệp tư doanh”(dân gọi là “đánh tư sản”) đi vào cao điểm… Đặc biệt là việc căng thẳng đối phó Trung Quốc ở biên giới phía Bắc và chuyện nóng: nạn kiều (người Hoa) di tản khỏi Việt Nam cả trăm ngàn người…

Tất cả dẫn đến cuộc đổi tiền lần thứ hai sau 1975, phạm vi cả nước, theo tỉ lệ một đồng Ngân hàng Nhà nước ở miền Bắc được đổi một đồng mới, còn ở miền Nam, một đồng mới bằng 0,80 đồng/80 xu phát hành ngày 22-9-1975. Và cũng như lần đổi tiền lần đầu tiên ở miền Nam ngày 22-9-1975, mỗi gia đình, cá nhân chỉ được đổi một hạn mức nhất định, còn lại gởi ngân hàng.

Cùng với những căng thẳng về kinh tế, chính trị, việc đổi tiền lần này đã làm bùng phát chuyện vượt biên, di tản của hàng triệu người Hoa lẫn người Việt.

Nội dung này rất lớn và phức tạp, tôi hoàn toàn không đủ sức thể hiện – dù gia đình tôi lúc ấy cũng suýt bị quy là tư sản, bị chính quyền địa phương mời lên, ngỏ ý “mượn nhà” mặt tiền, ba bốn tầng làm hợp tác xã. May lúc đó, ngay sau 1975, hai anh tôi cao 1,77m và 1,79m, được Quân khu 7 tuyển quân, với nhiệm vụ là thành viên Đội tuyển bóng chuyền Quân khu 7 – hạng A2 TP.HCM. Nhà có hai con trong bộ đội nên chính quyền địa phương cũng nể mặt xíu, không nỡ ép.

Chỉ xin ghi lại một góc rất nhỏ ở vùng Ông Tạ, nơi hàng trăm gia đình bị “cải tạo công thương nghiệp tư doanh”):

… Năm 2020, để chuẩn bị mặt bằng cho tuyến Metro 2 (tuyến Đường sắt đô thị Thành phố Hồ Chí Minh), giai đoạn 1 Bến Thành – Tham Lương, vài nhà thuộc quản lý nhà nước ở ngã ba Ông Tạ đã được giải tỏa đầu tiên.

Một buổi sáng sau giải tỏa, trên đống gạch vụn, xà bần của ngôi nhà ấy bỗng xuất hiện một người đàn ông lớn tuổi, tóc nhiều sợi bạc. Ông cầm theo một cây cuốc nhỏ, lặng lẽ vào một góc ngôi nhà cũ, cuốc cuốc đào đào gì đó. Mảnh đất giải tỏa, xà bần lổn nhổn, người qua lại cũng không chú ý, chắc nghĩ đó là một người lượm ve chai, moi tìm sắt vụn sau giải tỏa.

Một lúc sau, người đàn ông đó buông cuốc, dừng tay, gương mặt thoáng vẻ thất vọng, lặng lẽ ra về, như lúc tới.

Ngôi nhà bị giải tỏa, nơi người đàn ông đào, cuốc ấy ở ngay góc ngã ba Thoại Ngọc Hầu (nay là Phạm Văn Hai) – Phạm Hồng Thái (Cách Mạng Tháng Tám) xưa là một tiệm tổng đại lý bán sỉ bánh kẹo, thuốc lá lớn, không người Ông Tạ nào không biết: tiệm Quang Minh.

Xưa học tiểu học ở Trường trung tiểu học Mai Khôi (nay là Trường tiểu học Bành Văn Trân), tôi hay ghé xe bánh mì của bà Liêm, thúng xôi của bà Ngoạn ngồi ghé trước cửa tiệm bánh này mua ăn. Nhìn vào tiệm, tôi thấy ê hề bánh kẹo nội, ngoại đủ loại, rất thèm.

Ông chủ tiệm bánh xưa tên Thúy, sinh năm 1927, gốc Lưu Phương, một làng đạo ở Kim Sơn, Phát Diệm. Bà chủ tên Cậy, có vẻ trẻ hơn ông nhiều, ăn nói nhẹ nhàng, hiền lành. Cả hai ông bà đều mộ đạo, kính Chúa yêu người

Thoạt đầu gia đình ông bà và các con ở đầu hẻm 158 đường Thoại Ngọc Hầu cùng dãy và gần nhà tôi. Trong hẻm có gia đình “tam đại đồng đường” của bố mẹ tiến sĩ sử học Nguyễn Nhã, ông trùm du đãng Sơn Đảo… Có lúc ca sĩ Phương Dung cũng mướn nhà trọ trong hẻm một thời gian.

Sau đó, ông bà mua ngôi nhà này, vốn có chủ cũ là tiệm gạo Quang Vinh, chỉnh sửa, xây mới lại thành ngôi nhà có thể nói là hiện đại và đẹp nhất khu ngã ba Ông Tạ lúc ấy: mặt tiền nhà là hệ thống lam bê tông dọc, ngang; tường bên ngoài đá rửa trộn kính vụn nghiền nhỏ, nắng chiếu vào, ánh sáng óng ánh rất đẹp.

Ông Thúy vốn từng làm cho Công ty dược Pharma. Năm 1971, ông ngăn đôi phía bên đường Phạm Hồng Thái mở tiệm thuốc Kim Sơn cho con trai là anh Minh, lúc ấy mới 18 tuổi đứng bán.

… Quay trở lại người đàn ông cuốc, đào góc nhà. Đó là ông Hoàng Văn Minh, Việt kiều Mỹ, con trai cả của ông bà chủ tiệm bánh Quang Minh xưa. Hồi Covid-19 năm 2021, thấy tôi bỏ tiền túi tự đi làm từ thiện, anh ngỏ ý gởi tôi 500 USD để phụ một tay. Nhưng tôi lúc ấy còn xoay sở được nên đành khất lại.

Người con trai cả của Quang Minh đã cuốc, đào tìm gì ở ngôi nhà xưa của mình? Trong một quán cà phê trong vùng Ông Tạ, anh Minh “thú thật” với tôi: tìm số vàng cha mẹ vốn chôn giấu ở góc đó trước khi gia đình bị “đánh tư sán” trong đợt “Cải tạo công thương nghiệp tư doanh” năm 1978 ở vùng Ông Tạ – một trong những khu vực trọng điểm của quận Tân Bình lúc ấy. Có lẽ do khu này nhiều tiệm vàng, nhà buôn lớn, xây ba, bốn tầng.

Anh Minh cho biết: “Đào ở chỗ chôn vàng, xuống một chút, thấy ống nước nhựa Bình Minh được lắp, thay ống nước sắt – gang đúc hồi xưa là biết ai đó khi thay ống nước cũ đã phát hiện ra số vàng này.

Đó là số vàng gia đình anh không kịp đào, mang đi trong một đêm năm 1978. 0 giờ đêm ấy, chính quyền đã đưa người tới kiểm kê. Do bố mẹ anh không chịu ký giấy hiến nhà, chính quyền đã niêm phong cửa nẻo, tạm giữ cả gia đình anh trong nhà. Bố trí người canh bên ngoài, ngay trước nhà.

Tuy nhiên, buổi chiều trước đó, một người quen thân của gia đình làm trong bộ máy chính quyền phường đã gọi ba anh ra tiệm phở Bình cạnh trường Thánh Tâm (nay là Trường trung học cơ sở Tân Bình) báo khẩn cấp: “Nhà ông bà sẽ kiểm kê lúc 0 giờ”.

Ngay lập tức, toàn bộ tiền mặt, vài trăm lượng vàng, ba xe hơi Honda Civic, Peugeot 404, Peugeot 504 của gia đình đã được “di tản” sang nhà một người quen ở Gò Vấp.

Rất liều lĩnh, còn anh Minh nói là một “phép lạ”: ba giờ sáng, anh lên sân thượng, leo qua nhà bên cạnh, thoát ra ngoài, đến nhà một người bạn của ba, mượn một xe tải nhỏ. Anh cầm lái, “đút đít” xe vào hàng hiên gần nhà. Cả gia đình (bố mẹ và ba em gái) leo xuống trong khi nhóm canh chừng vẫn trong giấc ngủ say tuổi đôi mươi, hay biết mà lờ đi không rõ.

Cả nhà ghé ngôi nhà đã gởi tiền, vàng nhận lại rồi chạy thẳng ra Vũng Tàu. Tới Hàng Xanh, bị chặn hỏi đi đâu, bố anh nói đi Kinh tế mới. Anh em chặn cười: “Vũng Tàu làm gì có khu Kinh tế mới nào”, nhưng cũng thông cảm cho đi.

Gia đình ghé xã Phước Hòa xin cư trú. Bí thư xã cười: “Bị đánh tư sản phải không?” nhưng cũng cấp cho nửa mẫu đất làm ruộng.

Ở tạm thôi, từ số vàng lấy kịp khi rời nhà, cả gia đình anh lần lượt tìm nhiều đường vượt biên, may mắn trót lọt hết.