VNTB – Chở thật thà vào lòng dối tráTS Phạm Đình Bá
28.06.2025 8:50
VNThoibao
Nền tảng triết học của chân lý này rất sâu sắc. Như triết gia Khắc Kỷ Epictetus ở thời kỳ cổ Hy Lạp từng dạy, sự khôn ngoan phải thể hiện qua hành động, không phải lời nói. Giống như con cừu tạo ra len và sữa mà không cần khoe khoang về cách ăn uống của mình, sự hiểu biết thực sự của một triết gia thể hiện qua cách sống chứ không phải qua lời lẽ hoa mỹ. Hình ảnh này nắm bắt được điều cốt lõi về bản chất con người: sự thay đổi thực sự không đến từ âm thanh của tiếng nói, mà từ bản chất của những lựa chọn.
Hãy nhìn vào thế giới chính trị bên Mỹ, nơi lời nói tuôn trào như sông mỗi mùa bầu cử. Các chính trị gia thường xuyên thất hứa, và điều này đã trở nên bình thường đến mức cử tri trở nên hoài nghi về cả hệ thống. Có rất nhiều ví dụ gần đây: các nhà lãnh đạo hứa sẽ cung cấp nhà ở giá rẻ trong khi giá nhà tăng gấp đôi, hứa nước sạch trong khi nhiều cộng đồng vẫn thiếu nước, hứa bảo vệ y tế công cộng trong khi lại ca ngợi các nỗ lực tư nhân hóa. Những lời hứa bị phá vỡ này cho thấy khoảng cách cơ bản giữa lời nói và thực tế trong các vị trí quyền lực.
Tuy nhiên, câu chuyện không hoàn toàn chỉ có một phía. Nghiên cứu tại nhiều nền dân chủ cho thấy các đảng cầm quyền đặc biệt là ở Châu Á thực sự thực hiện phần lớn các cam kết tranh cử, với hơn 85% lời hứa được thực hiện ít nhất một phần ở một số quốc gia. Điều này tạo ra một nghịch lý thú vị: dù các chính trị gia giữ nhiều lời hứa, công chúng vẫn tin rằng họ không đáng tin cậy. Lý do nằm ở bản chất sự chú ý của con người – chúng ta nhớ những thất bại ngoạn mục rõ hơn những thành công âm thầm.
Bi kịch thực sự xảy ra khi các nhà lãnh đạo không hành động với những lời hứa quan trọng nhất đối với người yếu thế. Khi các chính trị gia nói hay về công bằng xã hội nhưng không giải quyết bất công hệ thống, khi họ ca ngợi bảo vệ môi trường nhưng lại phê duyệt các dự án phá hoại, lời nói của họ trở thành tiếng vang rỗng trong cuộc sống của những người cần hành động nhất. Những thất bại này cho thấy trong lĩnh vực lãnh đạo, hành động đối với người yếu thế là phép thử cuối cùng của sự chân thành.
Những câu chuyện truyền cảm hứng nhất thường xuất phát từ những người không có quyền lực chính thức nhưng vẫn chọn hành động. Hãy nghĩ đến câu chuyện của cô giáo Sefora Campos, người bắt đầu làm tình nguyện viên tại một phòng ăn cho trẻ em khi 36 tuổi. Sự tận tâm với giáo dục của cô vượt lên trên lời nói – cô phát triển phương pháp dạy sáng tạo bằng rối và kể chuyện, làm việc với trẻ em hơn hai thập kỷ, và nhấn mạnh việc dạy giá trị sống song song với kiến thức. “Đối với tôi, làm giáo viên là một công việc rất quan trọng, vì chúng tôi chia sẻ kiến thức với trẻ, học từ trẻ và cũng dạy các em những giá trị để các em phát triển cả về kiến thức lẫn nhân cách,” cô chia sẻ.
Câu chuyện của cô cho thấy những người bình thường có thể tạo ra tác động phi thường thông qua hành động bền bỉ. Khác với chính trị gia có thể hứa cải cách giáo dục từ bục phát biểu, ảnh hưởng của Sefora lan tỏa qua từng lớp học, từng học sinh. Hành động của cô tạo ra hiệu ứng lan tỏa vượt xa tầm với trực tiếp, chứng minh rằng thay đổi thực sự thường bắt đầu từ những người dám hành động theo niềm tin của mình.
Tương tự, khắp các cộng đồng, những người bình thường đang giải quyết vấn đề bằng hành động cụ thể. Từ thợ cắt tóc dành một ngày mỗi tuần cắt tóc miễn phí cho người vô gia cư, giáo viên tiểu học lập tủ thực phẩm cho học sinh nghèo, đến giáo viên đặc biệt đan khăn cho trẻ không có áo ấm. Những người này cho thấy thay đổi ý nghĩa xảy ra khi con người vượt qua sự cảm thông để hành động thực tế.
Thế giới kinh doanh cũng đầy rẫy ví dụ về sự lệch pha giữa lời nói và hành động. Các công ty thường công bố sứ mệnh về phát triển bền vững, trách nhiệm xã hội, lãnh đạo đạo đức, trong khi thực tế lại khác xa. Vụ bê bối Enron cho thấy một công ty được ca ngợi là “Công ty Sáng tạo nhất nước Mỹ” sáu năm liền lại lừa đảo quy mô lớn. Unilever, dù tuyên bố “biến cuộc sống bền vững thành phổ biến”, vẫn bị kết tội gây ô nhiễm thủy ngân làm hàng trăm công nhân bị thương và dính vào bê bối tấn công tình dục.
Những thất bại này nhấn mạnh một điều: lãnh đạo đích thực đòi hỏi sự nhất quán giữa giá trị tuyên bố và hành vi thực tế. Khi công ty nói đặt con người lên trên lợi nhuận nhưng lại gây hại cho cộng đồng, họ đã phơi bày sự giả tạo trong trách nhiệm xã hội. Thiệt hại không chỉ với nạn nhân trực tiếp mà còn làm xói mòn niềm tin xã hội.
Sự phát triển của mạng xã hội tạo ra thách thức mới trong việc phân biệt giữa hành động thật và biểu diễn. Hiện tượng “slacktivism” – ủng hộ các phong trào chỉ bằng việc chia sẻ bài viết – gây tranh cãi về giá trị của hoạt động số. Nhiều người cho rằng những hành động này chỉ tạo cảm giác thành tựu ảo, giúp mọi người tránh khỏi sự dấn thân thực sự.
Tuy nhiên, thực tế phức tạp hơn. Hoạt động xã hội trên mạng có thể là bước đệm cho hành động ngoài đời thực, giúp nâng cao nhận thức và huy động cộng đồng. Sự khác biệt nằm ở chỗ hành động trên mạng có hỗ trợ hay thay thế cho hành động thực tế. Khi các nhà hoạt động xã hội dùng mạng internet để ghi lại bạo lực của Tô Lâm ở Đồng Tâm, họ đã tạo ra tư liệu mạnh mẽ mà truyền thông truyền thống không thể làm được.
Nhưng khi hành động chỉ trên mạng thay thế cho hành động thực tiễn, nó sẽ trở nên rỗng tuếch. Khi hàng ngàn người Nhật chia sẻ hashtag “Không trục xuất người tị nạn, hãy bảo vệ họ”, nhưng phần lớn chỉ dừng lại ở việc đăng lại trên mạng, còn số người thật sự tham gia hành động ngoài đời thực thì ít hơn nhiều. “Một hashtag không phải là một phong trào. Hashtag không biến bạn thành Dr. Martin Luther King.”
Những ví dụ bền vững nhất về “hành động hơn lời nói” thường đến từ những người dám hành động dù phải đối mặt với nguy hiểm. “Mẹ Nấm” không chỉ là một blogger mà còn tích cực lên tiếng về các vấn đề xã hội như quyền con người, bảo vệ môi trường, phản đối các vụ bạo hành của công an, và bảo vệ quyền tự do ngôn luận. Vì các hoạt động này, cô nhiều lần bị bắt giữ, sách nhiễu và cuối cùng bị kết án 10 năm tù vào năm 2016 với cáo buộc “tuyên truyền chống nhà nước”.
Triết lý bất bạo động của Mahatma Gandhi – satyagraha – xuất phát từ trải nghiệm cá nhân về phân biệt đối xử và quyết định hành động thay vì chỉ phản đối bằng lời. Cuộc tuần hành Muối năm 1930, nơi ông dẫn hàng ngàn người đi bộ 240 dặm để làm muối trái luật Anh, trở thành bước ngoặt cho phong trào độc lập Ấn Độ. Sức mạnh của hành động này không nằm ở quy mô mà ở tính chân thật – ông sống đúng với những gì mình rao giảng.
Khi con người nhất quán giữa giá trị và hành động, họ tạo ra hiệu ứng lan tỏa vượt xa tầm với trực tiếp. Công việc của Mẹ Teresa với người nghèo nhất ở Ấn Độ bắt đầu bằng quyết định rời trường dòng để sống giữa những người cần giúp đỡ nhất. Hành động của bà – mở nhà tình thương, xây trung tâm cho người mù, người tàn tật, lập làng phong – vang xa hơn bất kỳ bài diễn thuyết nào về tình yêu thương. Dù trải qua những lúc cô đơn và mất niềm tin, bà vẫn kiên định với sứ mệnh, chứng minh rằng hành động đích thực không phụ thuộc vào cảm xúc nhất thời.
Sức mạnh của những ví dụ này nằm ở khả năng truyền cảm hứng cho người khác. Khi chứng kiến sự dấn thân thực sự, người ta sẽ tự soi lại hành động của mình và cân nhắc đóng góp cho thay đổi tích cực. Hiệu ứng này nhân lên thành phong trào cộng đồng.
Những cộng đồng vững mạnh không được xây nên bởi những người nói hay về hợp tác, mà bởi những người luôn xuất hiện khi cần giúp đỡ. Tình nguyện viên dành hàng ngàn giờ hỗ trợ người yếu thế, giáo viên ở lại sau giờ học giúp học sinh yếu, hàng xóm quan tâm đến người già – chính họ tạo nên kết cấu xã hội gắn kết cộng đồng.
Nghiên cứu cho thấy hành động nhất quán như vậy xây dựng niềm tin và sự gắn kết xã hội mà lời nói không thể tạo ra. Khi mọi người thấy người khác hành động đúng với giá trị, họ sẽ tin tưởng vào khả năng thay đổi tích cực. Niềm tin này là nền tảng cho những nỗ lực tập thể lớn hơn.
Sự khác biệt giữa lãnh đạo đích thực và lãnh đạo biểu diễn thể hiện rõ khi đối mặt với khủng hoảng. Lãnh đạo đích thực thể hiện giá trị qua hy sinh cá nhân và hành động nhất quán, ngay cả khi không ai chứng kiến. Họ chịu trách nhiệm khi thất bại, chia sẻ thành công, và giữ vững nguyên tắc dưới áp lực.
Nelson Mandela là ví dụ điển hình cho kiểu lãnh đạo này suốt 27 năm tù đày và sau đó. Thay vì trả thù, ông chọn hòa giải qua hành động, chủ động tiếp cận kẻ thù cũ và đối xử với họ bằng nhân phẩm. Quyết định chỉ làm tổng thống một nhiệm kỳ cho thấy ông lãnh đạo vì phục vụ, không vì danh vọng cá nhân.
Thách thức cho mỗi chúng ta là tự soi lại khoảng cách giữa giá trị và hành động. Trong thời đại mạng xã hội và lời nói hoa mỹ, nhu cầu về hành động thực chất càng cấp thiết. Những người yếu thế trong cộng đồng – người vô gia cư, người già, người cô đơn, người gặp khó khăn – cần nhiều hơn sự cảm thông hay bài đăng mạng xã hội. Họ cần sự tham gia thực tế, bền bỉ của chúng ta.
Học sinh cần giáo viên không chỉ truyền đạt kiến thức mà còn đầu tư vào tương lai của các em. Môi trường cần nhiều hơn khẩu hiệu bảo vệ, mà cần thay đổi hành vi và cam kết lâu dài. Nền dân chủ tương lai cần nhiều hơn ý kiến chính trị, mà cần sự tham gia xây dựng cộng đồng và hoạt động công dân thực tế.
Những thay đổi sâu sắc nhất trong lịch sử thường bắt đầu từ những người dám hành động theo niềm tin mà không chờ đợi sự cho phép, tài trợ hay công nhận. Họ hiểu rằng thế giới thay đổi không phải nhờ lời nói, mà nhờ sự nhân lên của những hành động đích thực. Những tấm gương ấy nhắc nhở mỗi chúng ta rằng ai cũng có thể tạo ra thay đổi tích cực, không phải bằng lời nói hoa mỹ, mà bằng sự nhất quán trong lựa chọn hành động.
Cuối cùng, giá trị cuộc đời mỗi người không nằm ở những gì ta nói mình tin, mà ở cách ta sống thực tế. Người yếu thế sẽ nhớ ai đã xuất hiện giúp đỡ. Học sinh sẽ nhớ ai đã đầu tư vào tương lai của các em. Cộng đồng sẽ nhớ ai đã góp phần xây dựng. Và lịch sử sẽ ghi nhận không phải ý định, mà là hành động – những lựa chọn thầm lặng nhưng bền bỉ, hoặc xây cầu nối, hoặc đào sâu hố ngăn cách, hoặc gieo hy vọng, hoặc duy trì tuyệt vọng.
Cuộc cách mạng của hành động đích thực bắt đầu từ mỗi người, ngay lúc này, bằng việc thu hẹp khoảng cách giữa lời nói và việc làm. Đó là cuộc cách mạng diễn ra không phải dưới ánh đèn sân khấu, mà trong những khoảnh khắc thầm lặng khi không ai chứng kiến – khi ta chọn hành động theo giá trị thay vì chỉ nói về chúng. Đó mới là ngôn ngữ thật sự của sự thay đổi, được nói không bằng lời mà bằng cuộc đời, được viết không bằng diễn văn mà bằng tác động lâu dài của lựa chọn lên thế giới quanh ta.
No comments:
Post a Comment