ĐỐI THOẠI

VNTB – Cuốn sách to về tìm hiểu sâu đời sống dân nghèo

TS Phạm Đình Bá
30.06.2025 7:57
VNThoibao

(VNTB) – Đây là cuốn sách về kinh tế học phong phú nảy sinh từ việc hiểu sâu sắc đời sống kinh tế của người nghèo. Cuốn sách vừa là phương pháp nghiên cứu vừa là phân tích thực tiễn về cách người nghèo đối mặt với các quyết định kinh tế phức tạp dưới nhiều ràng buộc.

 Cuốn sách “Kinh tế học của người nghèo: Suy nghĩ lại căn bản về cách chống đói nghèo toàn cầu”(Poor Economics: A Radical Rethinking of the Way to Fight Global Poverty) của Abhijit V. Banerjee và Esther Duflo tập trung vào việc hiểu cách mà người nghèo thực sự sống và làm sao họ đưa ra các lựa chọn kinh tế, thay vì dựa vào những giả định hay lý thuyết rộng về đói nghèo. 

Cuốn sách đại diện cho một cuộc cách mạng phương pháp luận trong kinh tế học phát triển, sử dụng các bằng chứng thực nghiệm nghiêm ngặt từ các thử nghiệm đối chứng ngẫu nhiên (randomized controlled trial) để thách thức những quan niệm truyền thống về đói nghèo và giải pháp để giảm đói nghèo.

Lập luận trung tâm của cuốn sách là “phần lớn các chính sách chống đói nghèo thất bại trong nhiều năm qua vì thiếu hiểu biết đúng đắn về đói nghèo”. Thay vì tiếp cận đói nghèo bằng các lý thuyết lớn hay khuôn khổ ý thức hệ, Banerjee và Duflo đề xuất cách tiếp cận “nghĩ nhỏ” – đặt ra những câu hỏi cụ thể về thực tế hàng ngày mà người nghèo phải đối mặt khi sống với chưa đến 1 USD/ngày.

Tác giả nhấn mạnh tầm quan trọng của việc “từ bỏ thói quen đơn giản hóa người nghèo thành những hình mẫu hoạt hình và dành thời gian thực sự để hiểu cuộc sống của họ, với tất cả sự phức tạp và phong phú”. Cách tiếp cận này dựa trên nghiên cứu thực địa rộng khắp năm châu lục, khảo sát 18 quốc gia và khu vực nghèo đói để tìm hiểu nguyên nhân và giải pháp khả thi cho đói nghèo.

Cuốn sách dựa trên phương pháp thực nghiệm đã giúp Banerjee và Duflo giành giải Nobel Kinh tế năm 2019. Họ sử dụng các thử nghiệm đối chứng ngẫu nhiên – một phương pháp lấy từ y học – để kiểm tra nghiêm ngặt xem các biện pháp can thiệp nào thực sự hiệu quả trong việc giảm nghèo. Cách tiếp cận dựa trên bằng chứng này là một bước ngoặt so với kinh tế học phát triển truyền thống vốn dựa nhiều vào các mô hình lý thuyết.

Tác giả tổng hợp hàng trăm nghiên cứu, bao gồm cả công trình của chính mình và các cộng sự, để xây dựng nên một bức tranh toàn diện về đói nghèo. Họ chia người tham gia thành các nhóm, triển khai các biện pháp can thiệp với một số nhóm và so sánh kết quả để xác định điều gì thực sự hiệu quả và lý do tại sao.

Cuốn sách cho thấy người nghèo đưa ra những quyết định hợp lý dựa trên hoàn cảnh và ràng buộc của họ, thách thức định kiến rằng người nghèo thiếu lý trí hay không biết tính toán. Ví dụ, tác giả giải thích tại sao một người đàn ông ở Ma-rốc không đủ ăn vẫn mua tivi, hoặc tại sao người dân ở bang Maharashtra (Ấn Độ) dành 7% ngân sách thực phẩm cho đường.

Những lựa chọn tưởng chừng vô lý này lại hoàn toàn hợp lý khi đặt trong bối cảnh rủi ro và hạn chế mà người nghèo phải đối mặt. Cuốn sách chứng minh rằng “người nghèo, dù có mong muốn và khả năng như bất kỳ ai, vẫn kết thúc với cuộc sống hoàn toàn khác biệt” do những rào cản cấu trúc và thất bại thể chế.

Một khung lý thuyết trung tâm của cuốn sách xác định ba trở ngại lớn đối với các chính sách giảm nghèo hiệu quả: ý thức hệ, thiếu hiểu biết và quán tính. Ba yếu tố này lý giải vì sao nhiều chính sách dù có ý tốt vẫn không đạt được kết quả mong muốn. Ý thức hệ khiến nhiều chính sách không dựa trên bằng chứng; thiếu hiểu biết về thực tế địa phương dẫn đến thiết kế can thiệp kém hiệu quả; và quán tính trong thực thi khiến những ý tưởng tốt không được triển khai hiệu quả.

Cuốn sách phân tích có hệ thống nhiều khía cạnh trong cuộc sống của người nghèo, xoay quanh các chủ đề chính:

Dinh dưỡng: Tác giả nghiên cứu về bẫy nghèo do dinh dưỡng, xem liệu thiếu dinh dưỡng có khiến người nghèo giảm năng suất và tìm bằng chứng về sự truyền nghèo qua nhiều thế hệ do suy dinh dưỡng.

Y tế: Cuốn sách phân tích nghịch lý về hành vi y tế của người nghèo, như tại sao họ bỏ lỡ các chương trình tiêm chủng miễn phí nhưng lại mua các loại thuốc không cần thiết. Tác giả xem xét việc người nghèo tiếp cận dịch vụ y tế công theo nhu cầu của họ và cũng như mức độ cung cấp các dịch vụ y tế này.

Giáo dục: Banerjee và Duflo phân tích lý do tại sao trẻ em nghèo đi học nhưng lại không học được gì đáng kể, cũng như các vấn đề về giáo viên và hiệu quả của các biện pháp can thiệp giáo dục khác nhau.

Kế hoạch hóa gia đình: Cuốn sách bàn về việc sinh nhiều con có làm gia đình nghèo hơn không, và cách người nghèo ra quyết định về sinh sản, cũng như vai trò của con cái trong kinh tế hộ gia đình.

Dịch vụ tài chính: Tác giả xem xét cách người nghèo quản lý tiền bạc, lý do họ cần vay, làm sao họ tiết kiệm, hiệu quả của hỗ trợ tài chính nhỏ và các rào cản tiếp cận nguồn tiền.

Tác giả thách thức các giải pháp lớn bằng những bước nhỏ. Thay vì đề xuất các cải cách quy mô lớn, cuốn sách ủng hộ các can thiệp nhỏ, được kiểm chứng cẩn thận. Tác giả cho rằng “có thể đạt được tiến bộ đáng kể trong việc giải quyết vấn đề lớn nhất thế giới thông qua việc tích lũy các bước nhỏ, mỗi bước được cân nhắc kỹ lưỡng, kiểm tra nghiêm ngặt và thực hiện thận trọng”.

Cách tiếp cận này từ chối cả các giải pháp hoàn toàn dựa vào thị trường lẫn các kế hoạch phát triển lớn, mà tìm kiếm con đường trung dung, nhận diện các cơ hội cải thiện thực chất trong bối cảnh chính trị hiện hữu.

Cuốn sách đầy ắp các ví dụ cụ thể minh họa cho các nguyên lý rộng hơn, như:

– Các biện pháp giáo dục cho thấy gia đình thường dồn toàn bộ ngân sách học tập cho một đứa trẻ (thường là con trai) vì tin rằng giá trị của giáo dục chỉ đến khi hoàn thành bậc trung học.

– Ví dụ về nông nghiệp giải thích tại sao nông dân từ chối dùng phân bón dù có thể mua được, do rủi ro mất mùa quá lớn.

– Các nghiên cứu hành vi sức khỏe cho thấy người nghèo có thể mua các phương pháp điều trị không hiệu quả nhưng lại tránh các biện pháp phòng ngừa miễn phí.

Những phát hiện của cuốn sách có ý nghĩa lớn đối với thiết kế và thực thi chính sách. Thay vì tập trung vào các chính sách vĩ mô hay chương trình quy mô lớn, tác giả cho thấy hiểu rõ các rào cản và hành vi cụ thể có thể dẫn đến các can thiệp hiệu quả hơn.

Nghiên cứu của họ đã ảnh hưởng đến chính sách phát triển toàn cầu, giúp chính phủ và tổ chức phi chính phủ phân bổ nguồn lực hiệu quả, mở rộng các chương trình thành công và loại bỏ các chương trình không hiệu quả.

Nói rộng ra hơn, cuốn sách không chỉ là một công trình học thuật mà còn là một khung tư duy mới về phát triển và giảm nghèo, nhấn mạnh vai trò của bằng chứng thực nghiệm thay vì ý thức hệ. Cuốn sách lập luận rằng bối cảnh địa phương rất quan trọng, các hiểu biết về hành vi là chìa khóa để hiểu quyết định kinh tế, và kiến thức địa phương nên được tích hợp vào thiết kế chính sách.

Tác giả ủng hộ các giải pháp dựa vào thị trường nhưng nhấn mạnh thị trường cần được thiết kế cẩn thận để phục vụ người nghèo hiệu quả. Họ cũng nhấn mạnh vai trò của thể chế – cả nhà nước và thị trường – trong giảm nghèo và phát triển bền vững.

Tóm lại, đây là cuốn sách về kinh tế học phong phú nảy sinh từ việc hiểu sâu sắc đời sống kinh tế của người nghèo. Cuốn sách vừa là phương pháp nghiên cứu vừa là phân tích thực tiễn về cách người nghèo đối mặt với các quyết định kinh tế phức tạp dưới nhiều ràng buộc. Kết luận lạc quan của cuốn sách là dù thách thức còn lớn, tiến bộ thực chất là hoàn toàn khả thi nếu chúng ta kiên nhẫn, phân tích kỹ lưỡng và triển khai các giải pháp dựa trên bằng chứng để giúp người nghèo.