ĐỐI THOẠI

Mô hình lớp chọn, một sai lầm nghiêm trọng trong giáo dục Việt Nam
Thái Hạo
17-11-2025
Tiengdan

Hôm qua tôi đã viết bài “Lớp chọn – một sự công khai kỳ thị trẻ em trong giáo dục Việt Nam, tập trung làm rõ những tác hại nghiêm trọng của việc phân loại học sinh và chia các em thành các lớp giỏi/ lớp dốt. Bài viết nhận được đa số sự tán đồng, nhưng cũng có cả những phản đối. Tuy vậy, những bình luận phản đối lại chủ yếu thiên về cảm xúc hoặc không có giá trị lập luận, một số thể hiện rõ sự vô văn hóa trong trao đổi, vì thế tôi bỏ qua không đáp lại. Mời đọc bài viết và các bình luận ở đây.

Trong bài viết thứ 2 này về chủ đề đang đề cập, tôi sẽ đặt trọng tâm vào việc làm rõ hơn những hậu quả của mô hình phân loại học sinh đang được áp dụng phổ biến hiện nay (gọi là “lớp chọn”/ “lớp loại”) trong giáo dục Việt Nam, đồng thời nêu lên những “sai phạm” về mặt pháp lý, để đi đến một kiến nghị chung: Dẹp bỏ mô hình bất bình đẳng và nguy hiểm này.

1. Bây giờ, hãy hình dung, có một học sinh lớp 6, điểm các môn Toán – Văn – Anh chỉ trung bình, nhưng vẽ rất đẹp, hát rất hay, tự tin và thuyết trình hấp dẫn, em bị cho vào lớp yếu/ lớp dốt. Hậu quả là, do các môn này bị coi thường và không được đầu tư, em học sinh ấy sẽ không thấy thế mạnh của mình có ý nghĩa gì cả mà chỉ thấy rằng mình là một người kém cỏi và không có giá trị. Theo thời gian, năng khiếu của em bị thui chột.

Bên cạnh đó, do lớp em là một tập hợp của những bạn “học dốt” như em, và không được tôn trọng, bị coi là nhác học, không có chí tiến thủ, không có ý thức vươn lên, các em bị bỏ bê, nên dần nghịch ngợm nhiều hơn, quậy nhiều hơn, khó bảo hơn và “hư” hơn. Theo sự cộng hưởng từ cả hai phía (sự phân biệt đối xử của nhà trường/giáo viên và sự bất mãn của học sinh), lớp này ngày càng đi xuống, bị kỳ thị, bị coi như thứ phế phẩm.

Những em học giỏi hoặc rất yêu thích các môn học khác ngoài 3 môn Toán – Văn – Anh như KHTN, Sử-Địa, Kinh tế-Pháp luật…, cũng chịu chung số phận như em học sinh vừa nói trên. Các em không có điều kiện phát triển, lại học tập trong một môi trường đầy sự kỳ thị và ngày càng có nhiều học sinh “cá biệt”, nên dần mất đi niềm yêu thích, không đi xa được, thậm chí bị thui chột, tự coi mình là loại người bỏ đi; mất tự tin, mất động lực học, bơ vơ lạc lõng, và rồi hỏng hẳn… Để thấy đầy đủ hơn về tác hại, xin xem lại một cách hệ thống hơn ở bài đã dẫn ở trên.

Một mô hình phân loại-dán nhãn học sinh như thế, thử hỏi đang được tồn tại trên cơ sở nào, ngoài sự sai lầm trong quan điểm giáo dục và sự chi phối của bệnh thành tích đã trở thành kinh niên?

2. Phân loại học sinh và chia lớp thành lớp giỏi/ lớp dốt là đang vi phạm các quy định của pháp luật trong giáo dục.

a) Theo Thông tư 32/2020/TT-BGDĐT (Điều lệ trường THCS, THPT), quy định: học sinh được “bình đẳng trong việc hưởng thụ giáo dục toàn diện” và “được cung cấp thông tin về việc học tập, rèn luyện của mình” (Điều 35).

Tuy nhiên, việc phân lớp theo học lực (thành “lớp chọn” – “lớp giỏi” – “lớp yếu”) dẫn đến sự bất bình đẳng ngay trong một khối lớp: Học sinh giỏi được ưu tiên nhận giáo viên tốt, thời gian học cao, nguồn lực lớn; còn học sinh bị cho vào lớp “dốt” dễ bị rơi vào tình trạng bị bỏ rơi, kỳ vọng thấp, coi thường và bỏ bê. Đây là hành vi mâu thuẫn trực tiếp với nguyên tắc bình đẳng và minh bạch mà Thông tư 32 quy định.

Cũng ở Thông tư 32, Điều 22 quy định cách đánh giá kết quả học tập và rèn luyện của học sinh:

“Đánh giá … bảo đảm tính toàn diện, công bằng, trung thực, vì sự tiến bộ của học sinh … không so sánh học sinh này với học sinh khác và không gây áp lực cho học sinh, giáo viên và cha mẹ.”

Vậy, tách lớp theo học lực rõ ràng là “so sánh học sinh này với học sinh khác” – hành động mà Thông tư cấm. Đồng thời, ví dụ ở THCS, việc chỉ căn cứ vào Toán – Văn – Anh để xếp lớp mà bỏ qua các môn quan trọng khác, đã không đảm bảo “tính toàn diện” và công bằng.

Khi nhà trường sử dụng kết quả kiểm tra, đánh giá để xét vào lớp “chọn” hoặc “yếu”, đó là dùng đánh giá như công cụ phân lớp, trái với quy định “vì sự tiến bộ” và không “phân biệt đối xử”. Vì vậy, về mặt pháp lý, việc phân lớp theo học lực không chỉ thiếu căn cứ quy định cho phép mà còn vi phạm các điều khoản bảo vệ quyền học sinh của Thông tư 32/2020.

b) Thông tư 22/2021/TT-BGDĐT quy định về đánh giá học sinh THCS, THPT với hai hình thức chính: đánh giá bằng nhận xét và đánh giá bằng điểm số. Trong đó, nhiều môn (như Giáo dục thể chất, Nghệ thuật, hoạt động trải nghiệm, hướng nghiệp), việc đánh giá chỉ bằng nhận xét (không điểm) để tập trung vào sự tiến bộ, phẩm chất, năng lực của học sinh. Kết quả rèn luyện được xếp theo mức “Tốt – Khá – Đạt – Chưa đạt” chứ không phải để phân loại vĩnh viễn thành “giỏi – yếu” cho cả khối. Việc đánh giá lại được quy định rõ: học sinh chưa đạt ở môn nào hoặc kết quả cả năm “Chưa đạt” có thể được kiểm tra lại, được đánh giá lại, để đảm bảo cơ hội công bằng.

Tuy nhiên, trong thực tế phân lớp theo học lực, nhiều trường vẫn sử dụng điểm kiểm tra hoặc loại “học lực” để xếp lớp cố định, mà không cho học sinh “yếu” cơ hội “đánh giá lại” một cách công bằng hoặc liên tục. Điều này trái với tinh thần “nhận xét – tiến bộ – đánh giá lại” mà Thông tư 22 khuyến khích.

c) Chương trình GDPT 2018 (CTGDPT 2018) nhấn mạnh mục tiêu “hình thành, phát triển phẩm chất và năng lực cho học sinh” – không chỉ với một số học sinh “giỏi”, mà với mọi học sinh.

Đặc biệt, CTGDPT 2018 khuyến khích dạy học phân hóa để đáp ứng nhu cầu, năng lực khác nhau của học sinh, chứ không hề khuyến khích phân tầng lớp học lực. Việc tách lớp theo học lực là hành động đi ngược lại triết lý giáo dục mới – nó biến môi trường trường học vốn đa dạng thành các “giai cấp học tập” cố định, bất lợi cho các em không vào “lớp chọn”.

Việc phân lớp giỏi / yếu có thể làm méo mó mục tiêu giáo dục toàn diện: Học sinh “giỏi” bị ép vào thành tích, còn học sinh “kém” bị mặc định sẽ khó tiến bộ, mất cơ hội phát triển năng lực khác (như kỹ năng xã hội, tư duy hợp tác, lãnh đạo…) – trong khi CTGDPT 2018 kỳ vọng học sinh phát triển toàn diện, cân bằng.

3. Rõ ràng, không một văn bản quy phạm pháp luật nào khuyến khích hay hướng dẫn việc phân loại học sinh thành các lớp giỏi/lớp dốt như trên thực tế hầu hết các nhà trường trong cả nước đang làm. Tôi muốn quý vị (Bộ GD, các Sở GD và các nhà trường) trả lời rõ ràng: Quý vị căn cứ vào quy định nào để thực hiện một hành động nhiều tác hại như thế suốt hàng chục năm qua?

Các vị phải có trách nhiệm trả lời câu hỏi này. Vì sao? Vì hệ quả và hậu quả mà cách làm phản giáo dục này để lại là quá lớn, đi ngược với tinh thần và mục tiêu của chương trình giáo dục cũng như chủ trương của Đảng và Nhà nước trong giáo dục đào đạo và phát triển con người. Cụ thể:

– Tâm lý dán nhãn và tự ti: Học sinh bị cho vào “lớp yếu” dễ hình thành mặc cảm rằng mình dốt nát, mất tự tin, giảm động lực học tập. Đây là rào cản rất lớn cho mục tiêu phát triển phẩm chất – năng lực cá nhân như CTGDPT 2018 đề ra.

– Phân tầng giáo viên và nguồn lực: Các trường thường dồn giáo viên giỏi, nhiều kinh nghiệm vào lớp “chọn” để giữ thành tích, trong khi lớp “yếu” nhận giáo viên ít kinh nghiệm, ít đầu tư. Điều này làm gia tăng bất bình đẳng nội tại trong mỗi nhà trường.

– Lệch mục tiêu giáo dục: Nhà trường dễ ưu tiên thành tích (thi học sinh giỏi, điểm cao) hơn việc thực sự phát triển năng lực cho toàn bộ học sinh; điều này đi ngược tinh thần giáo dục vì con người — không chỉ vì thi cử.

– Mất cơ hội tương tác đa dạng: Khi học sinh giỏi và yếu bị tách lớp, họ mất môi trường để tương tác, hỗ trợ lẫn nhau, học cách lãnh đạo, hợp tác và chia sẻ…, là những kỹ năng vô cùng quan trọng trong xã hội và công việc.

Một lần nữa, với tư cách công dân và là một phụ huynh có con cháu đang học trong hệ thống giáo dục công lập Việt Nam, tôi đề nghị Bộ Giáo dục và các cơ quan có liên quan trả lời câu hỏi về mặt pháp lý đối với sự phân loại học sinh (thành lớp giỏi/ lớp dốt) mà quý vị đang thực hiện.

Đồng thời, quý vị cũng phải rà soát, đánh giá và giải trình trước người dân cả nước về ưu và nhược của cách làm này. Các vị phải có trách nhiệm thuyết phục được phụ huynh về pháp lý, về hiệu quả và lợi ích mà nó mang lại; đồng thời phải bác bỏ được bằng lý luận và thực tiễn về những tai hại của mô hình phân loại học sinh đang được đề cập mà tôi đã nêu sơ qua trong bài viết này và cả bài đã dẫn ở trên.

Một lần nữa, tôi đề nghị, nếu không thể tìm được cơ sở pháp lý, lý luận cũng như thực tiễn (lợi ích chính đáng) cho cách làm này, thì Bộ giáo dục phải sớm ban hành quy định nghiêm cấm việc phân loại học sinh, xóa bỏ mô hình “lớp chọn”, trả lại một môi trường giáo dục công bằng, nhân văn, vì sự phát triển con người cho học sinh và cho tương lai của xã hội.