ĐỐI THOẠI

VNTB – Bạn ơi, Mỹ kém hấp dẫn định cư?

TS Phạm Đình Bá
01.07.2025 7:36
VNThoibao

(VNTB) – Trong khi nước Mỹ từng thu hút những bộ óc tinh hoa nhất thế giới suốt hàng thập kỷ, các chính sách hạn chế và cơ hội cạnh tranh từ những quốc gia khác đang tái định hình mạnh mẽ dòng chảy nhân tài quốc tế

 Trong nhiều thập kỷ trước nhiệm kỳ đầu tiên của Trump vào năm 2016 và nhất là hiện nay, nước Mỹ đã giữ vai trò là một trong những điểm đến hấp dẫn nhất đối với các sinh viên tốt nghiệp, các nhà nghiên cứu quốc tế và nhân tài trên nhiều ngành nghề từ nhiều nước trên khắp thế giới. Tuy nhiên, hiện nay nước Mỹ có thể không giữ vị thế hàng đầu lâu nữa, bởi dữ liệu và các diễn biến chính sách gần đây cho thấy một sự thay đổi mạnh mẽ trong bối cảnh thu hút nhân tài toàn cầu.

Chỉ số Footloose của tạp chí kinh tế The Economist, đo lường mức độ hấp dẫn của các quốc gia đối với sinh viên tốt nghiệp có khả năng di chuyển quốc tế, vẽ nên câu chuyện sinh động về vận mệnh thay đổi của nước Mỹ. Trong khi Hoa Kỳ từng chiếm vị trí cao nhất bên cạnh Canada và Úc, thứ hạng của họ ngày càng mong manh.

Trong bảng xếp hạng 2021-23 mới nhất, Hoa Kỳ đứng thứ ba, sau Canada (thứ nhất) và Úc (thứ hai). Đây là một sự sụt giảm đáng kể so với giai đoạn trước khi Mỹ thường xuyên giữ ngôi đầu. Chỉ số cho thấy Canada có thể thu hút khoảng 15 triệu sinh viên tốt nghiệp ròng nếu loại bỏ mọi rào cản, trong khi Úc thu hút gần 9 triệu. Nước Mỹ, tuy thu hút nhiều di dân tổng cộng hơn (21 triệu), cũng sẽ mất đi nhiều hơn (16 triệu), chỉ còn lại mức tăng ròng 5 triệu sinh viên tốt nghiệp.

Bối cảnh chính sách khởi nguồn dưới thời Tổng thống Trump và tiếp tục được siết chặt trong những năm gần đây minh họa chính xác những rào cản về việc nước Mỹ dần tụt hậu trong mức hấp dẫn về thu hút nhân tài.

Hạn chế thị thực sinh viên: Tháng 5/2025, chính quyền Trump đã công bố một loạt các thay đổi tiềm năng ảnh hưởng đến thị thực du học có thể thay đổi cách các công ty Hoa Kỳ có thể tuyển dụng và giữ chân công dân nước ngoài, đặc biệt là những người gia nhập lực lượng lao động sau khi học tại các trường đại học Hoa Kỳ. Các biện pháp này bao gồm: (1) áp dụng thêm biện pháp giám sát thị thực du học Trung Quốc; (2) tạm dừng tất cả các cuộc phỏng vấn thị thực đối với các ứng viên xin thị thực du học và trao đổi để chuẩn bị cho việc kiểm tra mạng xã hội mở rộng; (3) hạn chế tuyển sinh đại học trong một số trường hợp đối với sinh viên quốc tế; và (4) xem xét các cơ hội làm việc sau khi tốt nghiệp cho công dân nước ngoài.

Cắt giảm ngân sách nghiên cứu: Tác động đối với khoa học vô cùng nghiêm trọng. Kể từ tháng 1/2025, hơn 1.000 khoản tài trợ đã bị các cơ quan khoa học liên bang hủy bỏ. Chính quyền cắt 400 triệu USD của riêng Đại học Columbia và đe dọa những động thái tương tự với 59 cơ sở khác. Việc này kéo theo đóng băng tuyển dụng và sa thải diện rộng tại các trường đại học Mỹ.

Trì trệ trong xử lý hồ sơ nhập cư: Hệ thống tiếp tục ngập trong tồn đọng. Ước tính khoảng 1,5 triệu lao động tay nghề cao mắc kẹt trong quá trình xin định cư, thời gian chờ thẻ xanh kéo dài hơn một thập kỷ. Nhiều người tài buộc phải trở về nước thay vì chờ đợi vô vọng.

“Chảy máu chất xám” đề cập đến việc di cư ồ ạt của người có trình độ cao khỏi một quốc gia hay vùng lãnh thổ. Hiện nước Mỹ đang chứng kiến hiện tượng “chảy máu chất xám ngược” – sự ra đi của chính những nhân tài mà họ từng thu hút và đào tạo.

Hệ quả rất sâu rộng. Vivek Wadhwa, nhà nghiên cứu nổi bật về chủ đề này, cho biết người nước ngoài đóng góp 26% tổng số đơn xin bằng sáng chế quốc tế của Mỹ năm 2006, nhưng nay hàng nghìn người đang quay về nước do vướng mắc nhập cư. Ảnh hưởng kinh tế đáng kể: gần hai phần ba các công ty khởi nghiệp trị giá trên 1 tỷ USD ở Mỹ được sáng lập hoặc đồng sáng lập bởi người nhập cư hoặc con cái họ.

Khi nước Mỹ trở nên kém thân thiện hơn với nhân tài quốc tế, những quốc gia khác nhanh chóng nắm bắt cơ hội này. Nhiều nước đặc biệt tích cực thu hút các nhà nghiên cứu Mỹ bị “hắt hủi”:

– Canada tìm cách biến dòng chảy nhân tài do chính sách của Mỹ thành lợi thế lâu dài cho các lĩnh vực nghiên cứu và đổi mới ở Canada.

– Pháp khởi động chương trình “Chọn Pháp cho Khoa học”.

– Đại học Tự do Brussel (Bỉ) mở các vị trí hậu tiến sĩ được tài trợ dành riêng cho học giả Mỹ.

– Hà Lan lập quỹ mục tiêu tuyển dụng nhà nghiên cứu nước ngoài.

Không quốc gia nào minh họa sự dịch chuyển này rõ nét hơn Bồ Đào Nha. Từng là điểm đến ngoại vi, Bồ Đào Nha đã vươn lên thành đối thủ nặng ký trong thị trường nhân tài toàn cầu. Giai đoạn 2010-12 đến 2021-23, tỷ lệ sinh viên tốt nghiệp toàn cầu mong muốn chuyển đến Bồ Đào Nha tăng gấp ba. Quốc gia này nhảy từ hạng 24 lên hạng 13 trong Chỉ số Footloose.

 

Thành công của Bồ Đào Nha dựa trên chiến lược:

– Cấp thị thực Du mục Kỹ thuật số với yêu cầu thu nhập thấp (3.000 € mỗi tháng).

– Chương trình Cư trú Phi Thường trú áp thuế suất cố định 20%.

– Đầu tư mạnh vào hạ tầng số.

Nếu loại bỏ mọi rào cản, dân số sinh viên tốt nghiệp của Bồ Đào Nha có thể tăng 120%, thêm gần 1,8 triệu lao động tay nghề cao.

Bằng chứng cho thấy ưu thế truyền thống của Mỹ đang bị xói mòn. Canada nắm giữ vị trí số một trong Chỉ số Footloose ở ba trong bốn giai đoạn đo lường (2010-12, 2016-18 và 2021-23). Tỷ lệ nhân viên toàn thời gian mới là người nước ngoài trên toàn cầu tăng lên 27% năm 2023, phản ánh khả năng di chuyển cao hơn của lao động tay nghề.

Chảy máu chất xám khoa học đã có thể đo lường. Một nghiên cứu của tạp chí khoa học Nature nhận thấy lượng đơn từ Trung Quốc và châu Âu vào các vị trí sau đại học tại Mỹ “giảm mạnh hoặc biến mất hoàn toàn” kể từ khi chính quyền hiện tại nắm quyền, trong khi số lượng người Mỹ tìm kiếm việc làm ở nước ngoài tăng vọt.

Tác động vượt xa các quyết định nghề nghiệp cá nhân. Một phân tích cảnh báo rằng “Hoa Kỳ sẽ chứng kiến sự suy giảm dần vai trò dẫn đầu trong các lĩnh vực trọng yếu như công nghệ sinh học, trí tuệ nhân tạo, bán dẫn và năng lượng sạch”. Hệ sinh thái đổi mới – gồm đại học, các công ty mới khởi nghiệp và nghiên cứu/phát triển – vốn dựa vào dòng nhân tài liên tục để duy trì lợi thế cạnh tranh.

Đảo ngược chảy máu chất xám là nhiệm vụ vô cùng khó khăn. Các ví dụ lịch sử từ Đông Âu và Mỹ Latinh cho thấy quốc gia mất nhân tài nghiêm trọng thường mất hàng thập kỷ để tái thiết nền kinh tế tri thức. Một khi những bộ óc hàng đầu đã bén rễ ở nơi khác, xây dựng sự nghiệp và định hình các cơ sở nghiên cứu, việc thuyết phục họ quay về trở nên vô cùng thách thức.

Trong khi nước Mỹ từng thu hút những bộ óc tinh hoa nhất thế giới suốt hàng thập kỷ, các chính sách hạn chế và cơ hội cạnh tranh từ những quốc gia khác đang tái định hình mạnh mẽ dòng chảy nhân tài quốc tế. Câu hỏi không còn là liệu nước Mỹ có mất vị trí hàng đầu trong việc thu hút nhân tài toàn cầu hay không, mà là tốc độ các quốc gia khác sẽ tận dụng cơ hội này nhanh đến mức nào.

Dữ liệu cho thấy viễn cảnh “tự do chọn nơi xây dựng cuộc sống tương lai” giờ đây ngày càng dẫn dắt các cá nhân tài năng rời xa bờ biển nước Mỹ – một xu hướng có thể rất khó đảo ngược, ngay cả khi chính sách tương lai thay đổi.