VNTB – Tại sao vẫn làm chính sách theo kiểu thời đồ đá?TS Phạm Đình Bá
31.07.2025 7:50
VNThoibao
Ngày 23/7/2025, “Thủ tướng” Chính phủ Phạm Minh Chính chủ trì Phiên họp Chính phủ, chuyên đề xây dựng pháp luật tháng 7 năm 2025. Ông Chính nhấn mạnh cần thể chế hóa quan điểm mới của Đảng, theo đó “người đã nghiện ma túy là phạm tội”, để có căn cứ pháp lý xử lý phù hợp. Tuy nhiên, ông cũng lưu ý phải đảm bảo tính nhân đạo, đặc biệt với trẻ vị thành niên nghiện ma túy, để các em vẫn được đảm bảo quyền học tập, rèn luyện.
Hãy thử xem xét quan điểm của Đảng về “người đã nghiện ma túy là phạm tội” theo nhiều tầm nhìn và suy nghĩ rộng hơn “lối mòn đi mãi” từ ngày khai Đảng (3 tháng 2 năm 1930).
Giáo sư Mạc Văn Trang từng là Viện trưởng Viện Nghiên cứu Tâm lý người sử dụng ma túy (PSD). Viện này do ông Lê Trung Tuấn, một người cai nghiện ma túy thành công, thành lập năm 2013. Đây là tổ chức dân sự tiên phong ở Việt Nam, mang sứ mệnh “Đồng hành với Chính phủ Việt Nam trong công tác phòng, chống ma tuý”.
Trên báo Tiếng Dân, ông Trang đặt câu hỏi “Có nên coi người nghiện ma tuý là tội phạm?”. Ông kể: “Tôi nhớ mãi một lần mấy thanh niên nghiện ma tuý, đến PSD, tôi bắt tay họ và ngồi xuống trò chuyện. Một cậu đã khóc, nói: Thầy ơi, Thầy vẫn xem chúng con là con người chứ? Họ chỉ xem chúng con là loại cặn bã xã hội! Tôi xúc động: sao em lại nói vậy! Các em không chỉ là người, mà nếu với nghị lực phi thường, cai nghiện thành công thì đáng là người anh hùng, vì đã vấp ngã bao nhiêu lần vẫn vượt lên, đứng dậy làm người đàng hoàng!”.
Ông Trang phản biện việc coi người nghiện ma tuý là tội phạm, đóng góp về phân biệt rõ ràng giữa hành vi phạm tội liên quan đến ma tuý và việc nghiện ma tuý, và kêu gọi tiếp cận nhân văn và hỗ trợ thay vì trừng phạt những người nghiện khi họ không phạm tội nào khác.
Tại nơi tôi ở, tỉnh Ontario – Canada, giải quyết chuyện người nghiện ma túy khác với bên nhà. Đầu tiên, Ontario xem xét cách làm ở nhiều nơi khác nhau trên toàn cầu, thu thập dữ liệu để rà xét xem cách làm nào hữu hiệu. Kết quả rà xét một cách cẩn thận và có hệ thống chỉ ra một số giải pháp như sau: Tòa án ma túy vẫn là giải pháp nền tảng cho người lớn phạm tội liên quan đến chất gây nghiện và với sự thiết kế lại cẩn thận, cũng là giải pháp cho một số nhóm người lái xe khi bị ảnh hưởng bởi chất gây nghiện làm suy giảm khả năng phán đoán. Tuy nhiên, đối với trẻ vị thành niên, các mô hình lấy gia đình làm trọng tâm mang lại kết quả mạnh mẽ và bền vững hơn.
Do đó, các nhà hoạch định chính sách áp dụng phương pháp tiếp cận linh hoạt: triển khai tòa án ma túy tại những nơi có bằng chứng mạnh mẽ nhất, bổ sung cho chúng với việc điều trị hỗ trợ bằng thuốc, khóa liên động, hoặc chương trình cai nghiện 24/7 cho các tội liên quan đến rượu bia, và chuyển hướng sang các liệu pháp dựa trên gia đình cho thanh thiếu niên.
Việc giám sát các bị cáo liên tục, phân tích chi phí – lợi ích nghiêm ngặt và báo cáo dữ liệu minh bạch là điều cần thiết để đảm bảo những giải pháp này mang lại lợi ích về an toàn công cộng, cải thiện sức khỏe và giá trị tài chính. Tôi liệt kê vài giải pháp đáng chú ý ở đây:
– Vòng đeo tay theo dõi nồng độ cồn từ xa: liên tục an toàn cung cấp khả năng theo dõi nồng độ cồn xuyên da liên tục. Thiết bị này có thể phát hiện nồng độ cồn trong máu thấp tới 0,02% và ngày càng được sử dụng làm điều kiện quản chế cho người phạm tội lái xe trong tình trạng say rượu. Công nghệ này cho phép theo dõi 24/7 mà không cần phải kiểm tra trực tiếp thường xuyên, đặc biệt phù hợp với những người phạm tội gặp khó khăn về giao thông hoặc hạn chế việc làm.
– Khóa liên động đánh lửa: đã chứng minh hiệu quả nhất quán trong việc giảm tỷ lệ tái phạm lái xe trong lúc say rượu khi được lắp đặt. Một đánh giá toàn diện cho thấy những người tham gia chương trình khóa liên động có nguy cơ bị bắt giữ lại vì lái xe khi say rượu thấp hơn 15 – 69% so với nhóm đối chứng, với một thử nghiệm đối chứng ngẫu nhiên cho thấy tỷ lệ tái phạm giảm 65%.
– Mô hình tòa án ma túy: là một chiến lược chuyên biệt trong hệ thống tư pháp hình sự, được thiết kế để phá vỡ vòng luẩn quẩn của việc sử dụng ma túy và các tội phạm liên quan đến ma túy. Mô hình này thực hiện điều này bằng cách kết hợp giám sát tư pháp với điều trị bắt buộc, xét nghiệm ma túy thường xuyên, các phiên điều trần thường xuyên trước thẩm phán, và một hệ thống khen thưởng – trừng phạt có cấu trúc để đảm bảo sự tuân thủ.
Những người phạm tội đủ điều kiện – thường là những cá nhân không bạo lực có chứng nhận nghiện chất – được trao cơ hội tham gia các chương trình này, thường là một lựa chọn thay thế cho việc truy tố truyền thống, với khả năng được giảm nhẹ hoặc bãi bỏ các cáo buộc sau khi hoàn thành thành công.
Việc tham gia tòa án ma túy đòi hỏi phải tuân thủ các yêu cầu nghiêm ngặt của chương trình, bao gồm việc ra tòa thường xuyên, điều trị liên tục và giám sát thường xuyên. Các chương trình này rất chuyên sâu: hầu hết khách hàng trải qua nhiều giai đoạn trong ít nhất một năm, và những kỳ vọng khắt khe của hệ thống dẫn đến tỷ lệ thành công tương đối cao. Tỷ lệ hoàn thành dao động khoảng 47 – 50%, phản ánh tính chất khắt khe của chương trình và những thách thức đáng kể mà người tham gia phải đối mặt.
Trở lại vấn đề mà ông Trang đóng góp, việc nghiện ngập, tự thân nó, không nên bị coi là tội phạm. Ông phân biệt rõ ràng giữa (a) những người buôn bán, vận chuyển ma túy – mà ông xem là tội phạm thực sự – và (b) những người chỉ sử dụng hoặc phụ thuộc vào chất gây nghiện.
Ông lo ngại rằng hình sự hóa nhóm thứ hai sẽ càng làm họ bị kỳ thị, khiến họ né tránh việc tìm kiếm hỗ trợ, và lãng phí nguồn lực tư pháp lẽ ra nên được chuyển sang các phương án nhân văn, phục hồi. Vì vậy, ông kêu gọi xã hội hóa công tác cai nghiện trong cộng đồng, đồng thời trân trọng những ai vượt qua được nghiện ngập như “người anh hùng” chứ không phải tội phạm.
Các bằng chứng thực nghiệm ở bên này cho thấy bức tranh phức tạp hơn về cách điều trị gắn với hệ thống tư pháp vận hành trên thực tế. Các tòa án ma túy dành cho người lớn – duy trì vụ án trong hệ thống tư pháp nhưng thay thế xét xử truyền thống bằng giám sát nghiêm ngặt kết hợp điều trị – giúp giảm tỷ lệ tái phạm khoảng 12 điểm phần trăm kéo dài trong 2 – 3 năm và đem lại lợi ích tài chính ròng khoảng 2 – 4 đô la cho mỗi 1 đô la đầu tư.
Thiết kế này phần nào đáp ứng mối quan ngại của ông Trang khi kết hợp “đòn bẩy” pháp lý và điều trị thay vì trừng phạt thuần túy, tuy nhiên các tiêu chí tham gia vẫn loại trừ nhiều người nghiện (nhất là có tiền án bạo lực hoặc bệnh tâm thần nặng), và chỉ khoảng một nửa người tham gia là hoàn thành chương trình.
Tòa án ma túy cho vị thành niên còn kém hiệu quả hơn: tổng kết hệ thống năm 2024 cho thấy hiệu quả nhỏ, chỉ kéo dài khi đang giám sát và không còn sau khi kết thúc chương trình. Với các trường hợp tái phạm do rượu, các mô hình kiểm soát hành vi nghiêm ngặt như thiết bị chặn khởi động xe hay chương trình “24/7 Tẩy trần” còn giảm tái phạm mạnh hơn cả mô hình tòa án.
Nhìn tổng thể, các nghiên cứu hiện tại phần nào củng cố quan điểm của ông Trang về việc vượt qua tư duy hình sự hóa đơn thuần: khi điều trị dựa vào bằng chứng được gắn kết với cơ chế giám sát hợp lý – dù là ở tòa án ma túy, mô hình gia đình, hay các chương trình kiểm soát sử dụng rượu – kết quả vượt trội so với cách truy tố hoặc giam giữ truyền thống.
Tuy nhiên, nghiên cứu cũng cho thấy rằng hoàn toàn “phi hình sự hóa” không phải lúc nào cũng hiệu quả: các biện pháp “đòn bẩy” pháp lý (như chế tài tăng dần, thiết bị kiểm soát, kiểm tra thường xuyên) nhiều khi là cần thiết để duy trì sự tham gia điều trị của nhóm nguy cơ cao đủ lâu để can thiệp phát huy hiệu quả.
Thách thức chính sách vì vậy là điều chỉnh mức độ can thiệp để vừa thúc đẩy cai nghiện, vừa tránh dán nhãn tội phạm cho tất cả người sử dụng – một sự cân bằng đạt được tốt nhất khi (1) chỉ duy trì vai trò của tòa án với nhóm nguy cơ bị nghiện hay nghiện nặng, (2) bảo đảm tiếp cận điều trị dựa trên bằng chứng, (3) chú ý đến công bằng và rào cản hoàn thành chương trình, và (4) thiết lập phản ứng nhanh chóng nhưng hợp lý với hành vi không tuân thủ.
____________________
Tham khảo:
Mạc Văn Trang. Có nên coi người nghiện ma tuý là tội phạm? Tiếng Dân 26/7/2025.
https://baotiengdan.com/2025/07/26/co-nen-coi-nguoi-nghien-ma-tuy-la-toi-pham/
No comments:
Post a Comment