ĐỐI THOẠI

Tản mạn về việc đổi tên

Dương Quốc Chính
15-4-2025
Tiengdan

Hôm qua có tên TP HCM sẽ có các phường Sài Gòn, Chợ Lớn, Gia Định. Điều này lại khiến cho một số người bức xúc, mình chưa thấy anh em bò đỏ bức xúc, mà là nhóm yêu cái tên Sài Gòn!

Nhưng nói đi cũng phải nói lại, mà muốn nói đi nói lại cũng phải hiểu thời thế và lịch sử.

Nếu xét về quy mô, TP HCM phải được đặt tên là Gia Định mới xứng, chứ không phải Sài Gòn. Vì Sài Gòn trên thực tế chưa bao giờ to như vậy, trong khi tỉnh Gia Định thời Nguyễn còn to hơn TP HCM mới, có lẽ bao luôn cả Đồng Nai.

Nhưng việc đổi tên Hồ Chí Minh thành Gia Định không hề đơn giản đâu. Hãy nhìn lại các trường hợp tương tự. Đó là Leningrad và Stalingrad. Stalingrad được đặt để vinh danh Stalin, nhưng bị đổi tên vào năm 1961, giai đoạn Khrushchev nắm quyền. Ông này công khai chống lại Stalin và di sản của ông ta. Coi như chủ nghĩa xét lại đã đảo lộn hết tính chuyên chế của Stalin, gần như một chế độ mới.

Leningrad thì bị/ được đổi tên năm 1991, khi Liên Xô sụp đổ, coi như có chế độ mới. Dĩ nhiên di sản của Lenin khổng lồ hơn Stalin. Nhưng chỉ có chế độ mới mới dám lật đổ một cái tên, nhưng vẫn không hề lật đổ tượng đài hay lăng Lenin.

Bây giờ Việt Nam đã đến lúc đó chưa mà mọi người lên tiếng? E rằng đổi tên xong thì chế độ còn bền vững hơn ý, vì ông đổi tên khéo lại bị đổi luôn! Mà có đổi thì lại nên thành Gia Định chứ không phải Sài Gòn nhé.

Với bộ máy hành chính coi như đã chốt, thì đã không dùng tên Sài Gòn cho TP HCM được, thì chỉ còn hai cách, một là vẫn không đặt gì, như hiện tại, hai là đặt tên phường. Đương nhiên, có triệu người vui thì có triệu người buồn, vì chả có quy mô hành chính nào trùng khớp được với cái tên Sài Gòn. Hoặc là to quá hoặc là bé quá.

Theo quan điểm của mình, thì việc họ khôi phục lại những cái tên Sài Gòn, Gia Định, Chợ Lớn là đáng ghi nhận và cũng khá mạnh dạn về tư duy rồi. Mình chưa soi kỹ vị trí của phường Chợ Lớn và Gia Định, nhưng thấy phường Sài Gòn đã bao trọn vị trí trung tâm hành chính cổ xưa của Sài Gòn cũ. Tức là bao gồm vị trí thành Gia Định cũ (tâm điểm là nhà thờ Đức Bà), bao gồm dinh Độc Lập, dinh Gia Long, và tòa Đô chánh (UBND TP). Tức là vị trí xứng đáng nhất, trung tâm đầu não nhất của TPHCM đã thuộc về Sài Gòn. Tức là họ đã có sự nghiên cứu kỹ. Mình đoán Chợ Lớn và Gia Định cũng như vậy, sẽ vào trung tâm của hai đô thị cũ kia.

Việc dùng lại tên Chợ Lớn cũng không phải không nhạy cảm đâu. Thời Pháp thuộc, ban đầu Chợ Lớn là thành phố riêng, chủ yếu dân Hoa kiều ở, sau đó nó và Sài Gòn (ban đầu cũng chỉ bằng Q1 và Q3) đều nở ra gần dính vào nhau thì được nhập vào với tên ghép là Khu Sài Gòn – Chợ Lớn, đến thời Việt Nam Cộng Hòa mới xóa tên Chợ Lớn, phải chăng là muốn giảm ảnh hưởng của Hoa kiều? Chỉ có tên Gia Định là “lành” nhất.

Chợ Lớn năm 1929, tại vị trí Bưu điện Chợ Lớn hiện nay. Ảnh trên mạng

Chợ Lớn năm 1938, góc đường Bonhoure – Testard, nay là góc đường Hải Thượng Lãn Ông – Châu Văn Liêm.Ảnh trên mạng

Còn chuyện nhiều người vẫn tâm tư thì không tránh khỏi được. Ngay cả cái tên Thăng Long đến giờ còn chưa được phục hồi mà lý do cơ bản mình đoán là triều đại sau muốn xóa bỏ sự lưu luyến của nhân dân với triều đại trước.

Thăng Long bị đổi tên nhiều lần, từ Đông Đô (thời nhà Hồ lật nhà Trần), Đông Quan (nhà Minh xâm lược), Đông Kinh (nhà hậu Lê) nhưng tên Thăng Long vẫn được dùng song song. Rồi Tây Sơn đổi thành Bắc Thành, Gia Long đổi về Thăng Long (nhưng không còn nghĩa rồng bay lên), Hà Nội (thời Minh Mạng) và đến giờ vẫn không được đổi lại.

Nếu có thể, Hà Nội nên có phường Thăng Long ở vị trí hoàng thành cũ. Vì thực tế quy mô Thăng Long chắc cũng nhỏ. Còn tên Ba Đình thực ra mới có từ giai đoạn nắm quyền Hà Nội ngắn ngủi của thị trưởng Trần Văn Lai, thời chính quyền Trần Trọng Kim. Mình nghĩ, chắc không ít người cho rằng tên này do chế độ ta đặt. Ba Đình chẳng qua là lấy theo tên cuộc khởi nghĩa Ba Đình của nghĩa quân Cần Vương ở Thanh Hóa, để đặt tên cái quảng trường thôi.

Cái tên Hà Đông cũng có những thăng trầm không khác Gia Định mấy. Thời Pháp nó to hơn Hà Nội nhiều lần, bao quanh Hà Nội, giống Gia Định bao quanh Sài Gòn. Sau lại bị Hà Nội nuốt luôn.

Như vậy, việc những địa danh nổi tiếng có những thăng trầm là không ít, mà Thăng Long là bị nhiều nhất trong khi chính nó cũng do được đổi tên mà có, cái tên Đại La cũ giờ chỉ còn là con phố khá ngắn. Có địa danh bị đổi tên khá lãng xẹt, như Thanh Hoa bị đổi thành Thanh Hóa vì …kị húy bà phi nhà Nguyễn! Lẽ ra sau năm 54 có thể đổi lại rồi đó, như Hà Nội đã đổi hết tên phố kị húy (Tôn thành Tông…).

Quay lại cái tên Sài Gòn, thời chưa tới, quy mô không khớp, là những rào cản lớn nhất. Cái tên Thăng Long không được khôi phục mà chưa thấy ai tâm tư cả! Mà mình nghĩ tên đó còn hay hơn tên Hà Nội. Hà Nội mới đáng đổi tên nhất, vì đâu còn ở trong sông (Hồng) nữa, bay qua sông từ đời nào!

“Rồng bay lên” rõ ràng hay hơn Hưng Yên bay lên hay “trong sông” chứ.

P/S: Mình thấy đề xuất tên phường Võ Thị Sáu ở Quận 3, xin lỗi, hơi bị vô tri! Tên Võ Thị Sáu đã là một con đường rất dài ở gần đó rồi. Mà chị Sáu cũng không phải là nhân vật tiếng tăm, có ảnh hưởng lớn trong lịch sử cũng như cho chế độ. Vậy mà đặt ngang vai với Sài Gòn, kể cũng éo le! Thiếu gì những cái tên lịch sử khác hay hơn?

Cái công viên Lê Văn Tám ở Quận 1, có nên nhân thể đổi lại tên cũ Mạc Đĩnh Chi?! Nhưng kể ra tên đó [Lê Văn Tám] cũng có cái hay, vì chỗ đó nguyên là nghĩa trang Mạc Đĩnh Chi, người âm nhiều, nên lấy tên âm binh (không có thật) ra đặt tên!