Khi trí thức “diễn giải” quyền lực: Từ một câu nói của Tô Lâm đến cơ chế vận hành của niềm tin chính trị
Vũ Đức Khanh
28-10-2025
Tiengdan
Tóm lược: Một câu nói của Tổng Bí thư Tô Lâm trong buổi gặp các học giả Việt Nam học đã được Giáo sư Trần Văn Thọ, một trí thức Việt kiều Nhật thân cộng, diễn giải thành một tuyên ngôn mang hơi hướng cải cách. Sự khác biệt tinh tế ấy phản chiếu cơ chế sâu xa của đời sống chính trị Việt Nam đương đại: Nơi quyền lực chỉ nói nửa câu, và trí thức nói phần còn lại.
I. Khi quyền lực nói nửa câu
Có những lúc, quyền lực không cần phải nói hết điều mình nghĩ. Chỉ cần nói một nửa, phần còn lại sẽ được những người có học – và có niềm tin – diễn giải giúp.
Sự kiện Tổng Bí thư Tô Lâm gặp gỡ các học giả Việt Nam học tại Hà Nội hôm 26/10 là một ví dụ sinh động về cơ chế đó.
Trong bài phát biểu của mình, Tổng Bí thư Tô Lâm nói: “Các bạn không chỉ nghiên cứu Việt Nam là ai trong quá khứ, mà còn đang góp phần trả lời câu hỏi Việt Nam sẽ là ai trong tương lai.”
Một câu nói trung tính, mang sắc thái khích lệ học giới, cân bằng giữa “quá khứ” và “tương lai” – thứ ngôn ngữ ngoại giao quen thuộc trong các diễn đàn học thuật.
Nhưng rồi, giáo sư kinh tế Trần Văn Thọ – một Việt kiều yêu nước từ Tokyo, người đã theo dõi và ủng hộ chính quyền Hà Nội suốt hơn nửa thế kỷ qua – lại viết lại câu nói ấy theo một cách khác: “Việt Nam là ai trong quá khứ không quan trọng bằng Việt Nam là ai trong tương lai”.
Chỉ thêm bốn chữ “không quan trọng bằng”, ý nghĩa của toàn câu lập tức bị đảo ngược.
Một phát biểu mô tả trở thành một tuyên ngôn phủ định, mang hàm ý vượt khỏi giới hạn tu từ: Tương lai quan trọng hơn quá khứ, đổi mới quan trọng hơn truyền thống, và hành động chính trị cần thay thế sự phản tỉnh lịch sử.
II. Khi trí thức muốn tin
Câu hỏi đặt ra: Tại sao một học giả kỳ cựu, am hiểu hệ thống, lại “gán” cho người đứng đầu Đảng Cộng sản Việt Nam một phát biểu mạnh đến vậy?
Bởi vì, có lẽ, ông muốn nghe điều đó chăng?
Giáo sư Trần Văn Thọ thuộc mẫu trí thức kỹ trị – những người tin vào cải cách thể chế hơn là đối đầu chính trị – họ nhìn thấy trong bộ máy quyền lực tiềm năng tự chuyển hóa, và hy vọng rằng “đổi mới lần hai” sẽ đến từ bên trong.
Do đó, khi ông Tô Lâm nói về “tương lai”, ông Thọ lập tức đọc thấy tín hiệu của “khai sáng”, của “chuyển động”, của một Việt Nam sẵn sàng tự làm mới mình.
Hiệu ứng ấy không phải ngẫu nhiên, mà là tâm lý học của hy vọng trong xã hội đóng kín: Khi quyền lực không thay đổi, người ta sẽ diễn giải nó như thể nó đang thay đổi – để vẫn còn tin vào ý nghĩa của chính mình.
III. Khi diễn giải trở thành cơ chế
Nhưng sự diễn giải này không chỉ là một hiện tượng cá nhân. Nó là một cơ chế chính trị, nơi quyền lực ban phát ngôn từ, và giới trí thức sản xuất ý nghĩa.
Trong một môi trường thiếu phản biện thực chất, mọi phát biểu mập mờ của lãnh đạo đều có thể được nâng cấp thành “tín hiệu cải cách”.
Từ “tự chủ chiến lược” được đọc thành “mở cửa”;
“Tăng trưởng xanh” được hiểu là “tự do hóa”;
Và một câu nói về “tương lai” được nâng lên thành “tư duy mới về thể chế”.
Đó chính là hiện tượng mà ta có thể gọi là “trí thức diễn giải quyền lực” – một kiểu cộng sinh ngầm giữa quyền lực và tri thức: Quyền lực cần được diễn giải để trở nên nhân bản hơn, còn trí thức cần được diễn giải để cảm thấy mình vẫn còn hữu ích.
Cả hai cùng tồn tại trong một trạng thái an toàn của ngôn từ – nơi sự mập mờ giữ cho mọi bên đều không phải chịu trách nhiệm.
IV. Khi hy vọng thành ảo tưởng
Trong mối quan hệ đó, quyền lực chỉ cần mỉm cười.
Không cần đính chính, không cần xác nhận – vì diễn giải kia vô hại, thậm chí hữu ích.
Nó giúp tạo nên hình ảnh một nhà lãnh đạo “ôn hòa, hướng tới tương lai”, dù bản chất hệ thống vẫn là kiểm soát và sợ hãi.
Từ đó, giữa “nói” và “nghe” xuất hiện một khoảng trống đầy ý nghĩa: Quyền lực nói bằng tín hiệu, trí thức nghe bằng niềm tin.
Cái vòng lặp ấy tạo nên ảo tưởng về sự thay đổi – trong khi thực tại vẫn bất động.
V. Khi tỉnh thức trở lại
Phật giáo dạy rằng, tỉnh thức không đến từ việc phủ nhận quá khứ hay trốn chạy tương lai, mà từ khả năng nhìn thấy hiện tại như nó là.
Trong chính trị cũng vậy: Quyền lực chỉ thật sự khai sáng khi dám soi rọi chính mình; trí thức chỉ thật sự tự do khi thôi diễn giải cho người khác mà bắt đầu tự diễn giải cho lương tri của chính mình.
“Buông đao thành Phật” trong đời sống chính trị, có lẽ, không phải là từ bỏ đấu tranh, mà là từ bỏ ảo tưởng – để hành động bằng hiểu biết, bằng dũng khí, và bằng một niềm tin không còn cần đến sự ban phát của quyền lực.
_________
Chú thích:
– “Trí thức diễn giải quyền lực” là hiện tượng các tầng lớp học giả, chuyên gia, hoặc giới bình luận trong hệ thống chính trị khép kín thường gán cho phát biểu của lãnh đạo những ý nghĩa tiến bộ hoặc cải cách hơn thực chất, nhằm duy trì niềm tin, vị thế, và ảo tưởng về sự tiến hóa của quyền lực mà không làm gián đoạn trật tự hiện hữu.
– Báo Chính phủ, ngày 26-10-2025: “Phát biểu của Tổng Bí thư Tô Lâm với đại biểu tham dự Hội thảo quốc tế Việt Nam học lần thứ 7” https://baochinhphu.vn/phat-
– Bài viết của GS. Trần Văn Thọ trên trang Facebook của ông đăng ngày 26/10: https://www.facebook.com/
No comments:
Post a Comment