ĐỐI THOẠI

Khối BRICS có vai trò gì trong nền kinh tế toàn cầu?

The Conversation
Tác giả: Mary-Françoise Renard
Đỗ Kim Thêm, dịch
26-9-2023
Tiengdan
02/10/2023

Thủ tướng Ấn Độ Narendra Modi chụp chung với các nhà lãnh đạo khối BRICS tại Johannesburg, Nam Phi ngày 23-8-2023. Nguồn: VP Thủ tướng Modi

Lời giới thiệu: Để khẳng định sự đối trọng với các cường quốc phương Tây, khối BRICS đặc biệt tìm cách củng cố vị thế trong các cơ quan quốc tế và trọng lực của đồng Nhân dân tệ trong hệ thống tiền tệ.

Tự thoát ra khỏi ảnh hưởng của các cường quốc phương Tây và tạo thành một lực lượng kinh tế và địa chính trị mới, đây là mong muốn được khối BRICS (Brazil, Nga, Ấn Độ, Trung Quốc, Nam Phi) bày tỏ tại Hội nghị Thượng đỉnh lần thứ 15, được tổ chức tại Johannesburg, Nam Phi, từ ngày 22 đến ngày 24/8/2023. Đây cũng là những gì nổi lên tại Hội nghị G77 được kết thúc vào ngày 16/9 tại Havana.

Đây không phải là vấn đề phá vỡ những quyền lực này, mà là tự khẳng định sự đối mặt với họ. Giống như các nước mới trỗi dậy khác, các quốc gia này cho rằng, họ đang chịu đựng những tác động tiêu cực về sự phát triển của các nền kinh tế tiên tiến, ví dụ như vấn đề môi trường, trong khi họ phải trả giá. Do đó, họ muốn hạn chế sự phụ thuộc và tăng quyền quyết định.

Người ta nhận ra rằng, tình hình trong khối BRICS rất dị biệt. Đặc điểm chính yếu chung của các quốc gia này là những nền kinh tế mới trỗi dậy qua sự tăng trưởng mạnh mẽ, tiêu biểu cho các thị trường hấp dẫn đối với các nhà đầu tư quốc tế và không còn lệ thuộc nữa trong nhóm các nước đang phát triển, mà họ chưa gia nhập được vào nhóm các nước đã phát triển.

Hội nghị thượng đỉnh Johannesburg kết thúc với sự gia nhập của sáu quốc gia mới từ năm 2024, đó là Saudi Arabia, Argentina, Ai Cập, và các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất, Ethiopia và Iran. Số ứng viên có nhiều và việc mở rộng trong tương lai là khả thi. Hội nghị thượng đỉnh cấp cao này là một sự thành công, đặc biệt đối với Trung Quốc, nước rất ủng hộ việc gia nhập mới, những quốc gia liên quan mà họ có quan hệ vững chắc. Những lý do và hậu quả cho sự phát triển này là gì?

Ảnh hưởng đến việc quản trị toàn cầu

Hai ngày trước hội nghị thượng đỉnh, Tổng thống Nam Phi khẳng định việc mong muốn không liên kết với các cường quốc. Do đó, ông khẳng định lập trường của nhiều quốc gia khi từ chối việc lên án sự xâm lược của Nga ở Ukraine để họ không tuân theo ý chí của châu Âu và Mỹ.

Do đó, hội nghị thượng đỉnh này là cơ hội để nhắc lại tham vọng của nhiều quốc gia thuộc phía Nam trong việc tái tạo mô hình về vai trò của họ đối với việc quản trị toàn cầu. Trong nhiều năm, khối BRICS muốn tăng cường sức mạnh trong các tổ chức quốc tế, đặc biệt là Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) và Ngân hàng Thế giới (WB). Mong muốn này đặc biệt được thể hiện tại khối G20 lần đầu tiên vào năm 2008.

Những yêu cầu được lặp đi lặp lại này là chủ đề của một cuộc bỏ phiếu về nguyên tắc vào năm 2012 tại Quỹ Tiền tệ Quốc tế và tu chỉnh cái gọi là “hạn ngạch” vào năm 2015. Khoản hạn ngạch của một nước, xác định số lượng nguồn tài chính tối đa cam kết với Quỹ Tiền tệ Quốc tế và số tiền cho vay tối đa có thể nhận được. Trên hết, về mặt quản trị, nó biểu hiện cho quyền biểu quyết trong các quyết định của cơ quan quốc tế này. Các hạn ngạch này được Hội đồng Thống đốc tái xét ít nhất năm năm một lần.

Tuy nhiên, bất chấp những thay đổi quan trọng trong nền kinh tế thế giới, các nền kinh tế phát triển vẫn tiếp tục chiếm đa số trong việc ra quyền quyết định này. Lần sửa đổi thứ 15 được trình bày vào năm 2020 không dẫn đến bất kỳ thay đổi nào đối với hạn ngạch, nó làm trầm trọng thêm sự bất mãn của các nước mới nổi, khối BRICS vẫn ở vị thế yếu so với các nền kinh tế tiên tiến. Một số thay đổi đã được đề xuất, đặc biệt trong phương pháp tính toán, cho đến nay vẫn chưa có kết quả. Phương pháp này hiện đang đề cập, theo thứ tự về tầm quan trọng của GDP, mức độ mở cửa của nền kinh tế, sự ổn định và khối dự trữ vàng và ngoại hối của đất nước. Sau đây là bảng phân bổ hạn ngạch của Quỹ Tiền tệ Quốc tế:

Việc duyệt xét tổng quát về mức hạn ngạch lần thứ 16 đang được tiến hành và dự kiến hoàn thành vào giữa tháng 12/2023. Trong khi chờ đợi, Trung Quốc phải đối mặt với những gì mà họ coi là đánh giá thấp vai trò của mình trong nền kinh tế toàn cầu, họ khởi động Sáng kiến Vành đai và Con đường (thường được gọi là Dự án Con đường Tơ Lụa), họ muốn tạo ra các thể chế được coi là lựa chọn thay thế cho Quỹ Tiền tệ Quốc tế và Ngân hàng Thế giới. Ngân hàng châu Á về Đầu tư Hạ tầng được thành lập vào năm 2013 và Tân Ngân hàng Phát triển, đôi khi được gọi là ngân hàng của khối BRICS, vào năm 2015, có trụ sở chính tại Bắc Kinh và Thượng Hải.

Trung Quốc giữ 26% quyền biểu quyết trong Ngân hàng châu Á về Đầu tư Hạ tầng, so với 16% của khu vực sử dụng đồng Euro, do đó, tăng vai trò trong việc quản trị toàn cầu. Việc mở cửa Tân Ngân hàng cho các quốc gia mới như Ả Rập Xê Út sẽ tăng cường năng lực tài chính, đồng thời cho phép quốc gia này đa dạng hóa vị thế. Trung Quốc không thay thế Quỹ Tiền tệ Quốc tế hay Ngân hàng Thế giới, nhưng  củng cố sức mạnh về đàm phán của khối BRICS.

Quốc tế hóa Nhân dân tệ

Bên cạnh các cơ quan quốc tế, khối BRICS đang cố gắng đạt được một trọng lượng mới thông qua thị trường ngoại tệ. Tổng thống Brazil đề cập ngắn gọn là sự hiện diện của một loại tiền tệ chung cho các quốc gia này không được duy trì và do tính không đồng nhất của các quốc gia, nên dường như rất khó xảy ra. Việc không đồng nhất cũng trở nên to lớn hơn với sự mở rộng của nhóm.

Đặc tính quốc tế của một loại tiền tệ được đánh giá bằng cách sử dụng nó bên ngoài lãnh thổ của quốc gia, để trao đổi thương mại và tài chính, như một loại dự trữ ngoại hối và trên thị trường ngoại hối. Nó là một chỉ dấu của niềm tin trong các giao dịch quốc tế. Kể từ khi đồng Euro ra đời năm 1999, tỷ trọng dự trữ của đồng đô la tại các ngân hàng trung ương tăng từ 71% đến 54,7% vào năm 2023,  đồng Euro ở mức 18,3% và đồng Nhân Dân tệ ở mức 2,39%. Do đó, sự suy giảm trọng lượng của đồng đô la là có thật, nhưng đồng tiền này vẫn tiếp tục chế ngự các đồng tiền khác với một khoảng cách lớn, Nhân Dân tệ đang chiếm vị trí thứ bảy. Sau đây là bảng thống kê chứng minh.

Chính Trung Quốc dường như đưa ra một giải pháp thay thế và cho phép một số quốc gia nhất định thoát khỏi sự thống trị của đồng đô la. Bối cảnh có vẻ thuận lợi vì nhiều lý do.

Bằng cách sử dụng luật pháp được áp dụng ngoài lãnh thổ, đồng đô la được cho phép có vị thế như một loại tiền tệ quốc tế, để đặc biệt trừng phạt các doanh nghiệp nước ngoài. Hoa Kỳ, bằng cách nào đó đã phá vỡ hiệp ước ngầm ràng buộc Hoa Kỳ với các nơi khác trên thế giới. Bằng cách trừng phạt các quốc gia giao dịch với các đối thủ của mình, Washington đã tạo ra mối quan ngại lớn ở nhiều quốc gia miễn cưỡng liên kết với lập trường của Mỹ. Hơn nữa, từ năm 2014, thời điểm bắt đầu các lệnh trừng phạt của phương Tây đối với Nga, ngay cả các doanh nghiệp Pháp cũng đã giảm việc sử dụng đồng đô la Mỹ.

Trong khi Nga bị đóng băng tài sản và loại ra khỏi hệ thống thanh toán quốc tế Swift, nhiều quốc gia phía Nam chỉ trích  ngay sau cuộc xâm lược Ukraine, Nga cũng đã chuyển sang hệ thống thay thế do Trung Quốc thiết lập năm 2015, được gọi là Hệ thống Thanh toán Quốc tế Trung Quốc (China International Payment System, CIPS).

Do đó, việc quốc tế hóa đồng Nhân dân tệ đang tiến triển khá chậm chạp, nhưng việc sử dụng bởi các nước mới trỗi dậy và đang phát triển, gia tăng. Nó đã được đưa vào Quyền rút vốn đặc biệt của Quỹ Tiền tệ Quốc tế năm 2016. Ngân hàng Trung ương Trung Quốc đang nhân rộng các thỏa thuận hoán đổi, tạo điều kiện thuận lợi cho việc hoán đổi tiền tệ và các khoản vay cho các quốc gia tham gia vào dự án Con đường Tơ Lụa vẫn tiếp tục.

Đồng đô la vẫn là một loại tiền tệ tham chiếu

Vào tháng 7/2023, đồng Nhân dân tệ chỉ chiếm 3,06% trong các khoản thanh toán bằng ngoại tệ so với 46,46% đối với đồng đô la Mỹ và 24,42% đối với đồng Euro, đưa đồng tiền này lên vị tri thứ năm. Quy mô của đất nước, trọng lượng của Trung Quốc trong nền kinh tế thế giới và đặc biệt là trong thương mại quốc tế, có thể hỗ trợ vị trí của Nhân Dân tệ như một loại tiền tệ quốc tế.

Nếu chúng ta thấy sự đa dạng hoá trong việc sử dụng tiền tệ, sự tiến triển khả thi là sự tiếp tục của trào lưu này, với việc khu vực hóa cho phép sử dụng tiền tệ địa phương và tiếp tục tiến trình quốc tế hóa Nhân Dân tệ, nhưng đồng đô la vẫn là loại tiền tệ mang tính tham chiếu quốc tế. Việc không thể chuyển đổi đồng Nhân Dân tệ, mức kiểm soát vốn và quy mô còn khiếm khuyết của thị trường vốn Trung Quốc, vẫn làm ngăn cản nước này biến đồng tiền của mình thành một giải pháp thay thế cho đồng đô la. Đồng đô la vẫn giữ vai trò chính yếu trong hệ thống tiền tệ quốc tế vì trọng lượng chính trị, quân sự và kinh tế của Hoa Kỳ. Hoa Kỳ biểu hiện sự bảo đảm để có thể cho phép thành một loại tiền tệ quốc tế: Một hệ thống tài chính với quy mô lớn, một nền quản trị minh bạch dựa trên quy tắc và ít có sự phân biệt giữa dân chúng trong và ngoài nước.

Sự không đồng dạng trong khối BRICS và sự khác biệt về lợi ích, gây khó khăn cho việc phối hợp các chính sách của họ. Vì họ không muốn cắt đứt quan hệ với Hoa Kỳ và châu Âu, nhưng việc xích lại gần nhau này vẫn có thể cho phép họ tăng sức mạnh thương lượng và ảnh hưởng đến việc quản trị trên toàn cầu về các vấn đề cơ bản như cuộc chiến chống đói nghèo hoặc tính bền vững của môi trường trong việc phát triển.

_______

Tác giả: Mary-Françoise Renard là Giáo sư Kinh tế tại Đại học Clermont Auvergne (UCA).

Bài liên quan: Sự mở rộng sai lầm của khối BRICS