ĐỐI THOẠI

VNTB – Chúng ta không coi trọng minh bạch như chúng ta tưởng
Facebook Lương Thế Huy
12.12.2025 5:50
VNThoibao

(VNTB) – Nuôi Em đã thành công vì không đặt ra mục tiêu minh bạch; vấn đề lớn nhất của Nuôi Em với mình là sự “đồng loã” của không ít người đóng góp lẫn vấn đề của khuôn khổ pháp lý.

 Khác với sự rổn rảng của hai chữ “minh bạch” đang nổi lên, cá nhân mình cho rằng nhiều người ủng hộ các dự án thiện nguyện ở Việt Nam đều không quan tâm tới vấn đề minh bạch, nếu có thì nó xếp ở vị trí 4, 5 gì đó. Và người làm thiện nguyện ở Việt Nam cũng không coi trọng minh bạch như họ tưởng. Nhưng ở đây cũng đặt ra câu hỏi có lẽ còn quan trọng hơn: Tại sao lại cần phải minh bạch?

Minh bạch là gì và không là gì?

Minh bạch rộng hơn là tuân thủ các nguyên tắc kế toán, như kiểu thu chi dòng tiền rõ ràng, vốn thiên về tính giải trình. Ngược lại minh bạch cũng khác với công khai mọi thông tin theo kiểu phải lộn ngược từ trong ra ngoài cho mọi người biết hết. Tổ chức nào cũng cần bảo mật thông tin về mình và đối tác, việc công khai đôi khi lại là vi phạm quyền riêng tư – như kiểu có lần MTTQVN đăng tải toàn bộ sao kê lên được nhiều người tán dương, theo mình lại là một thực hành không nên khuyến khích, sai nguyên tắc bảo mật và thể hiện sự lười biếng. Các hoạt động từ thiện còn phải giải quyết vấn đề bảo vệ phẩm giá của các nhóm yếu thế, ví dụ gần đây khi có trường học đọc hoàn cảnh gia đình cụ thể của các em học sinh khó khăn được nhận quà khai giảng, đó không phải là minh bạch, đó là thiếu nhạy cảm với danh dự và phẩm giá của trẻ em.

Nhiều tổ chức nhận tiền nhưng không hề công khai nó được dùng cho khoản chi nào, mà dựa trên niềm tin vào sự chính trực của người nhận rằng nó sẽ được sử dụng đúng mục đích. Cần khẳng định điều này là bình thường vì nó là thoả thuận giữa người trao và người nhận. Các tổ chức tôn giáo có cách công khai riêng của họ mà không phải người ngoài nào cũng có thể biết được – đã bao giờ bạn thấy các nhà chùa đăng tải báo cáo thu chi tiền cúng dường của họ? Trong cứu trợ khẩn cấp hay làm từ thiện tự phát, nhiều cá nhân đứng ra nhận tiền và thực hiện mà không thực hiện việc cung cấp đủ chứng từ hợp lệ, vì họ thuyết phục được bằng uy tín cá nhân với những MTQ. Dù không đặt ra mục tiêu minh bạch, những hoạt động này vẫn rất có ý nghĩa về mặt gắn kết cộng đồng, cảm thức đồng sở hữu cũng như củng cố niềm tin trong xã hội mà không cần tới vai trò của nhà nước.

Minh bạch là một giá trị, một văn hoá, đôi khi hoàn toàn là vô tình hay vì ý tốt vẫn có thể xem là thiếu minh bạch. Ví dụ một chiến dịch kêu gọi gây quỹ mục tiêu X mà vượt mục tiêu rồi vẫn không đóng tài khoản lại mình cũng coi là thiếu minh bạch. Thậm chí một số quỹ từ thiện của tỉ phú dùng tiền của chính họ theo ý của họ mình cũng có thể coi là thiếu minh bạch nếu quy trình hoạt động không rõ ràng. Không phải chỉ có dùng tiền của người khác mới cần minh bạch!

Thách thức của dự án thiện nguyện cá nhân

Khác với quản lý tài chính dự án phát triển con người thường tới từ nguồn viện trợ quốc tế hay doanh nghiệp dưới dạng hợp đồng có giá trị lớn và có kế hoạch thực hiện, chi tiêu rõ ràng, thì quản lý tài chính dự án từ thiện gây quỹ từ cộng đồng (crowd-funding) khó hơn rất nhiều vì có quá nhiều cá nhân và mỗi khoản tiền về cơ bản là một dòng tiền riêng biệt, một hợp đồng riêng biệt, dẫn đến khả năng sai sót do thiếu năng lực lẫn do nhận thức chủ quan. Tiền vào dự án như chui vào một hố đen với chính người nhận, không truy xuất được ai gửi, nếu muốn chuyển trả cũng phức tạp. Các khoản tiền gửi từ nước ngoài hay ngoại tệ gửi vào còn rắc rối về mặt pháp lý hơn và phải tuân thủ theo quy định riêng của pháp luật.

Nếu tôi chuyển một khoản tiền kèm ghi chú chuyển khoản hay nhắn tin cho dự án yêu cầu tiền của tôi không được mua hàng hoá từ các công ty phá hoại môi trường XYZ để làm từ thiện, về nguyên tắc người nhận tài trợ phải thực hiện đúng như vậy. Nếu dự án muốn tránh rắc rối và tuyên bố tiền tài trợ sẽ hoàn toàn do họ quyết định chi tiêu như thế nào, nhưng vì không có bước nhấn xác nhận đã hiểu và đồng ý, nên những khoản tiền vẫn ào ào gửi tới và người gửi hoàn toàn có thể nói họ không đọc được tuyên bố kia. Về nguyên tắc người nhận tiền vẫn phải có trách nhiệm dùng tiền đúng yêu cầu của cá nhân.

Chuyển khoản ngân hàng hoàn toàn không phải là phương thức quyên góp minh bạch và phù hợp như mọi người tưởng, dù là tài khoản của tổ chức (tài khoản 4 chữ số và nền tảng minh bạch thiện nguyện là giải pháp ổn nhất hiện nay nhưng vẫn không thực sự tối ưu), đúng ra phải thông qua một nền tảng trung gian thì mới chuẩn và như vậy lại phải tốn chi phí duy trì nền tảng.

Nuôi Em đã thành công vì không đặt ra mục tiêu minh bạch

Vấn đề lớn nhất của Nuôi Em với mình là sự “đồng loã” của không ít người đóng góp lẫn vấn đề của khuôn khổ pháp lý. Sự “thiếu minh bạch” mà nhiều người đang bức xúc đã hiển hiện ở đó 11 năm nay chứ đâu phải mới, nhiều người đã cảnh báo về việc không thể cắt hết chi phí cho bộ máy hành chính vì sẽ tạo ra một thảm hoạ vận hành (bên cạnh rất nhiều góp ý khác về phức cảm cứu rỗi của dự án), nhưng những “anh chị nuôi” có quan tâm không?

MTQ tin tưởng cách làm “chân chất, tinh gọn” của Trung nên sẵn sàng chuyển khoản tới một tài khoản cá nhân; trong khi người sáng lập tuyên bố sẽ không kiểm toán bởi tốn kém vô ích, nói nôm na “ai tin tôi thì đi cùng tôi, tôi không ép”, và rất nhiều MTQ đã được thuyết phục bởi cách làm đó, họ chỉ cần tiền của họ 100% chuyển tới các em chứ họ không quan tâm tới minh bạch. Mình đã kiểm tra lịch sử trang báo cáo tài chính của dự án, từ 11/2022 đã có dòng tuyên bố im đậm rằng “khi đồng ý nuôi em, cũng có nghĩa bạn… đồng thuận, tin tưởng về cách thức quản lý tài chính, triển khai thực hiện…, đồng thời trao quyền để Nhóm quyết định những vấn đề liên quan đến Chương trình.”

https://web.archive.org/web/20221130071551/https://taichinh.nuoiem.com/

Nếu dự án như kiểu Nuôi Em từ đầu tuyên bố dành ra 10-15% chi phí cho quản lý thì có khi lại không huy động được nhiều như vậy, vì MTQ đặt yếu tố hiệu quả (miễn là tiền chuyển hết thành hỗ trợ trực tiếp) cao hơn sự minh bạch (tốn chi phí tuân thủ). Vì ưu tiên hiệu quả hơn minh bạch, nên chỉ khi nghi vấn “một mã hai tiền” xảy ra (tức là vấn đề của hiệu quả), cộng đồng mới đổ vào soi cách thức hoạt động của dự án trước nay. Lúc này ngoài những MTQ ngỡ ngàng vì bản chất dự án cá nhân của Nuôi Em, thì hầu hết sự xôn xao trên mạng xã hội đã trở thành một gameshow lăng nhục giải trí chứ không đơn thuần là tìm kiếm minh bạch. Nếu giả sử, giả sử thôi nhé, Nuôi Em giải thích/quyết ổn thoả tất cả sai sót về vận hành khớp mã này nọ, liệu các “anh chị nuôi” có tiếp tục thoải mái với việc chuyển tiền vào một tài khoản cá nhân và không có bộ máy quản lý chuyên nghiệp nào đứng sau?

Tại sao Trung không sớm coi minh bạch và chuyên nghiệp hoá (thành lập tư cách pháp nhân) là vấn đề cần phải giải quyết của dự án? Đơn giản vì MTQ chấp nhận và yêu mến sự tinh giản và hình ảnh cá nhân “làm tình nguyện với 0 đồng” đó. Trung được tưởng thưởng bởi cách làm – mà Trung nhận là “một dự án rất kì lạ” – từ cả xã hội (tiền không ngừng đổ vào, thậm chí cả doanh nghiệp) và từ chính quyền (một số dự án của Trung được bảo trợ bởi Mạng lưới tình nguyện quốc gia, Nuôi Em nhận giải thưởng của Nhà nước một cách dễ dàng và thuyết phục).

Nhiều người khuyên Trung vì thấy một cỗ máy quá lớn đang vượt khỏi kiểm soát của Trung, thì Trung cho rằng họ trì trệ về tư duy, thiếu linh hoạt, quan liêu hành chính. Trung từ đầu đã tách mình và Nuôi Em khỏi con đường của những dự án xã hội thông thường, vì vậy Trung cho rằng nó cũng không cần theo những nguyên tắc thông thường mà dự án xã hội nào cũng tuân theo. Trung có niềm tin rằng nhiều người cũng chia sẻ cách làm này, thực tế là đúng như vậy, một cộng đồng những người trao tiền mà không quan tâm tới minh bạch – hoặc có nhưng muộn. Nếu mình là Trung thời điểm tuần trước, thì thú thật là mình cũng chả thấy lý do gì phải thay đổi cơ mà.

Sự “kì lạ” mà Trung nói về Nuôi Em trên trang Báo cáo Tài chính, là một tiếng khẽ reo vui và tự hào khi tìm được đúng những người đồng cảm với cách làm của dự án. Chỉ tiếc là cộng đồng mà Trung xây dựng cuối cùng cũng sụp đổ, bởi chính những hệ quả của cách làm đó. Nên nhớ chúng ta đang sống trong một xã hội mất niềm tin hơn bao giờ hết, đây là bài học cho bất kì ai làm hoạt động xã hội dựa vào niềm tin của đám đông. Bạn phải liên tục tin vào người khác nhưng phải nghi ngờ chính mình. Minh bạch, trước hết là để hiểu rõ mình đang làm gì, và để nó sẽ bảo vệ mình khi người khác cần hiểu mình đang làm gì.

Bình thường hoá làm từ thiện là một nghề chuyên nghiệp

Đâu đó trong tâm thức nhiều người vẫn là hình ảnh người làm từ thiện bước ra từ những hoàn cảnh và câu chuyện dễ mủi lòng; xem thường hay hồ nghi những ai chọn công việc hoạt động xã hội chuyên nghiệp và được trả lương. Hoặc ở chiều ngược lại người làm từ thiện phải là tỉ phú giàu nứt đố đổ vách và hào phóng với số tiền họ tự bỏ ra, không đòi hỏi bất kì sự thay đổi nào mang tính hệ thống.

Nuôi Em và những dự án vận hành hoàn toàn trên niềm tin về sự chính trực của cá nhân cần thay đổi; nhưng trên hết những người và hệ thống cho phép những sự vô lý, bất thường đó hiển hiện và làm đảo lộn giá trị của cả một ngành bấy lâu nay cũng cần phải thay đổi. Pháp luật cũng cần những khuôn khổ và chính sách vừa đủ tính khuyến khích lẫn khả năng bảo vệ cho những người muốn làm hoạt động xã hội một cách nghiêm túc, bền vững.

___________

Nguồn:

https://www.facebook.com/share/p/17KGopUy6y/?mibextid=wwXIfr