ĐỐI THOẠI

Một người lãnh đạo với kế hoạch cho Việt Nam

Economist
Cù Tuấn biên dịch
22-5-2025
Tiengdan

Tóm tắt: Lãnh đạo cứng rắn của Đảng Cộng sản Việt Nam đang phải cứu vãn một câu chuyện thành công vĩ đại của châu Á.

Năm mươi năm trước, những người Mỹ cuối cùng đã được sơ tán khỏi Sài Gòn, để lại một đất nước bị chiến tranh tàn phá và nghèo đói. Ngày nay, Sài Gòn, được đổi tên thành Thành phố Hồ Chí Minh, là một đô thị với hơn 9 triệu người, chen chúc những tòa nhà chọc trời và các thương hiệu hào nhoáng. Bạn có thể nghĩ rằng đây là thời điểm để ăn mừng chiến thắng của Việt Nam: Xóa bỏ tình trạng đói nghèo nghiêm trọng; xếp hạng là một trong mười quốc gia xuất khẩu hàng đầu sang Mỹ; với vai trò là trung tâm sản xuất cho các công ty như Apple và Samsung.

Thật ra, Việt Nam đang gặp khó khăn. Để tránh điều đó – và cho thấy liệu các nền kinh tế mới nổi có thể vẫn tham gia vào thế giới phát triển hay không – Việt Nam sẽ cần phải tạo ra một phép màu thứ hai. Việt Nam phải tìm ra những cách mới để làm giàu, bất chấp chiến tranh thương mại và người lãnh đạo cứng rắn nắm trách nhiệm cần phải biến mình thành một nhà cải cách.

Người đàn ông đó, Tô Lâm, không hẳn là một Margaret Thatcher. Ông đã nổi lên trở thành thủ lĩnh của Đảng Cộng sản Việt Nam từ chức vụ Bộ trưởng Bộ Công an vào năm ngoái sau một cuộc đấu tranh giành quyền lực. Tuy nhiên, ông đã nhận ra rằng, công thức của Việt Nam sắp không còn hiệu quả nữa. Nó được tạo ra vào thập niên 1980 trong lần cải cách Đổi mới, mà đã mở cửa nền kinh tế cho kinh doanh thương mại và các công ty tư nhân.

Những thay đổi này, cùng với lao động giá rẻ và sự ổn định chính trị, đã biến Việt Nam thành một lựa chọn thay thế cho Trung Quốc. Quốc gia này đã thu hút 230 tỷ đô la đầu tư đa quốc gia và trở thành một quốc gia chuyên lắp ráp đồ điện tử. Các công ty Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc và phương Tây đều đang điều hành các nhà máy tại đây. Trong thập niên qua, Việt Nam đã tăng trưởng với tốc độ kép hàng năm là 6%, nhanh hơn Ấn Độ và Trung Quốc.

Vấn đề cấp bách là chiến tranh thương mại. Việt Nam xuất khẩu giỏi đến nỗi nước này có thặng dư thương mại lớn thứ năm với Mỹ. Mối đe dọa của mức thuế 46% của Tổng thống Mỹ Donald Trump có thể được đàm phán giảm xuống: Việt Nam đã khéo léo đưa ra cho chính quyền Mỹ một túi quà để làm hài lòng Tổng thống Trump và các đồng minh của ông, bao gồm một thỏa thuận cho SpaceX và việc mua máy bay Boeing. Vào ngày 21 tháng 5, Eric Trump, con trai của Tổng thống Mỹ, đã khởi công một khu nghỉ dưỡng của Trump Organization tại Việt Nam mà ông cho biết là sẽ “làm mọi người kinh ngạc”.

Nhưng ngay với cả một mức thuế suất đã giảm bớt, nó cũng vẫn sẽ là cơn ác mộng đối với Việt Nam. Quốc gia này đã mất đi sức cạnh tranh khi tiền lương của công nhân ở các nhà máy tăng cao hơn Ấn Độ, Indonesia và Thái Lan. Và nếu như cái giá của thỏa thuận là Mỹ sẽ gây sức ép buộc Việt Nam dọn dẹp nền kinh tế nước này, tách Việt Nam khỏi các nguồn đầu vào, công nghệ và vốn của Trung Quốc, thì kết quả sẽ là việc đảo lộn các hành động cân bằng địa chính trị tinh tế mà Việt Nam đã từng thực hiện rất tốt.

Giống như nhiều quốc gia châu Á khác, Việt Nam luôn muốn đi hai hàng giữa một nước Mỹ vốn không đáng tin cậy và một Trung Quốc thường xuyên thích bắt nạt. Mặc dù Trung Quốc cũng là một quốc gia cộng sản, nhưng từ lâu đã là đối thủ và hiện đang tranh chấp với các yêu sách của Việt Nam đối với vùng biển ven bờ và các đảo san hô. Cuộc khủng hoảng thương mại và địa chính trị đang diễn ra, trong khi dân số Việt Nam đang già đi và trong bối cảnh tác hại môi trường ngày càng gia tăng, từ tình trạng đất bề mặt mỏng đi ở Đồng bằng sông Cửu Long, đến không khí ngột ngạt vì khói bụi.

Ông Tô Lâm đã từng tạo dựng tên tuổi của mình bằng cách chỉ đạo một cuộc thanh trừng tham nhũng được gọi là “đốt lò”. Bây giờ ông sẽ phải đưa vào lò đốt các mô hình kinh tế cũ của Việt Nam. Ông đã đặt kỳ vọng lên cao ngất ngưởng khi tuyên bố “kỷ nguyên trỗi dậy của quốc gia” và đặt mục tiêu tăng trưởng hai chữ số vào năm 2030. Ông cũng đã đưa ra những thông báo hào nhoáng, bao gồm việc tăng gấp bốn lần ngân sách khoa học và công nghệ và đặt mục tiêu kiếm được 100 tỷ đô la một năm từ bán dẫn vào năm 2050. Nhưng để tránh trì trệ, ông Tô Lâm cần phải tiến xa hơn, khi đối mặt với những vấn đề cố hữu mà các nước đang phát triển khác cũng phải đối mặt khi chiến lược xuất khẩu để làm giàu đã trở nên khó khăn hơn.

Phép màu tăng trưởng của Việt Nam tập trung xung quanh một vài ốc đảo của việc hiện đại hóa. Các công ty đa quốc gia lớn đang điều hành các nhà máy khổng lồ để xuất khẩu, và sử dụng lao động địa phương tại nước này. Nhưng họ chủ yếu mua nguyên vật liệu và bán thành phẩm ở nước ngoài, và tạo ra ít tác động lan tỏa cho phần còn lại của nền kinh tế. Đây là lý do tại sao Việt Nam không thể tăng tỷ trọng trong nước của hàng hóa xuất khẩu.

Một số ít tập đoàn có các mối quan hệ trong hệ thống chính trị Việt Nam đang thống trị các ngành bất động sản và ngân hàng, và các ngành công nghiệp khác. Chưa có công ty Việt Nam nào có khả năng cạnh tranh toàn cầu, bao gồm cả VinFast, công ty của Việt Nam đang thua lỗ dù muốn bắt chước Tesla, và cũng là một phần của Vingroup – tập đoàn lớn nhất nước này. Trong khi đó, các doanh nghiệp nhà nước với quản lý vụng về vẫn đang điều hành các ngành công nghiệp từ năng lượng đến viễn thông.

Để lan tỏa sự thịnh vượng, ông Tô Lâm cần phải san bằng sân chơi cho các công ty nhỏ hơn và những công ty mới tham gia. Điều đó có nghĩa là phải xóa bỏ chế độ cấp giấy phép gây phiền hà và cho phép tín dụng chảy vào các công ty nhỏ bằng cách cải tổ tận gốc ngành ngân hàng, vốn dễ bị tham nhũng. Một điều luật đã được ban hành trong tháng này, mà sẽ bãi bỏ thuế đối với các công ty hộ gia đình và tăng cường bảo vệ pháp lý cho các doanh nhân. Đó là một bước đi đúng hướng, nhưng ông Tô Lâm cũng cần giải phóng các trường đại học để các ý tưởng tuôn chảy dễ dàng hơn và các sáng kiến được ​​phát triển mạnh mẽ.

Đây là lúc rủi ro bắt đầu xuất hiện. Người dân Việt Nam chắc chắn sẽ được hưởng lợi từ một hệ thống chính trị tự do hơn. Nhưng mặc dù điều đó cũng có thể giúp kinh tế phát triển, Trung Quốc đã cho thấy rằng tự do chính trị có thể không cần thiết – ít nhất là không phải ngay lập tức. Điều quan trọng là cần phải đối mặt với những nhóm lợi ích lớn đang chiếm hữu các nguồn tài nguyên khan hiếm. Một khởi đầu tốt sẽ là việc buộc các nhà tài phiệt phải cạnh tranh ở tầm quốc tế hoặc ngưng sự hỗ trợ của nhà nước đối với họ, như Hàn Quốc đã làm với các tập đoàn tài phiệt của mình. Các tập đoàn này thường được những người thân cận và bạn bè trong bộ máy nhà nước và Đảng Cộng sản bảo vệ.

Điều đáng khích lệ là ông Tô Lâm đã bắt đầu tinh giản bộ máy nhà nước, mặc dù có nhiều rủi ro, bao gồm cả việc sa thải 100.000 công chức. Ông cũng đang giảm một nửa số tỉnh trong một quốc gia, mà các phe phái có quyền lực trong đảng được các tỉnh, thành tài trợ. Và ông đang bãi bỏ một số bộ ngành. Tất cả những điều này sẽ hiện đại hóa bộ máy hành chính, nhưng đó cũng là một cách tuyệt vời để tạo ra các kẻ thù.

Thế tiến thoái lưỡng nan của nhà độc tài

Mối nguy hiểm là, giống như Tập Cận Bình ở Trung Quốc, ông Tô Lâm đang tập trung quyền lực để đổi mới hệ thống — nhưng trong quá trình đó, ông lại duy trì một nền văn hóa dựa trên sự sợ hãi và tuân phục. Việc này sẽ làm suy yếu các cải cách của chính ông. Nếu ông Tô Lâm thất bại, Việt Nam sẽ trở thành một trung tâm sản xuất có giá trị gia tăng thấp mà đã bỏ lỡ thời cơ. Nhưng nếu ông thành công, đây sẽ là một cuộc đổi mới thứ hai, đưa 100 triệu người Việt Nam vào thế giới phát triển, tạo ra một động lực tăng trưởng khác của châu Á và khiến Việt Nam ít có khả năng rơi vào phạm vi ảnh hưởng của Trung Quốc.

Đây là cơ hội cuối cùng tốt nhất để Việt Nam trở nên giàu có trước khi già đi. Số phận của Việt Nam nằm trong tay ông Tô Lâm, một nhà cải cách ít có khả năng thành công nhất nhưng sẽ tạo ra nhiều ảnh hưởng đáng kể nhất của châu Á.